Αμερόληπτη και συμπεριληπτική δημοσιογραφία | Κάνουμε το σωστό

Σε τι πρέπει να απαντάει ένα δημοσιογραφικό θέμα, ρεπορτάζ ή είδηση ώστε να είναι πλήρες; Στις σχολές δημοσιογραφίες, παραδοσιακά διδάσκονται τα πέντε W και ένα H ως απάντηση στο παραπάνω ερώτημα. Ποιος ‘’μιλάει’’/Who; Πού ‘’μιλάει’’/Where; Πότε ‘’μιλάει’’/When; Γιατί ‘’μιλάει’’/Why; Πώς ΄΄μιλάει’’/How;

Στην πραγματικότητα, η παραπάνω λίστα  είναι ελλιπής. Εάν επιχειρούσαμε να ελέγξουμε αν ένα ρεπορτάζ/άρθρο που αφορά πρόσφυγες/σσες, μετανάστες/τριες ή και άλλες ευάλωτες και αόρατες κοινωνικές κατηγορίες είναι αμερόληπτο, θα έπρεπε να διερωτηθούμε:

Ποιος (λείπει από το θέμα);

Τι (πλαίσιο έχει το θέμα;)

Που (μπορώ να εξασφαλίσω περισσότερες πληροφορίες;)

Πότε (εστιάζουμε σε εθνοτικές/έμφυλες ή άλλες ταυτότητες;)

Γιατί (συμπεριλαμβάνουμε ή παραλείπουμε πληροφορίες;)

Πώς (γίνονται όλα τα παραπάνω;)

Αυτήν την προσοχή θα πρέπει να επιδεικνύουμε πολύ περισσότερο αν είμαστε επαγγελματίες των ΜΜΕ και καλούμαστε να παράξουμε μιαν αμερόληπτη, μη στερεοτυπική και συμπεριληπτική παρουσίαση ενός σχετικού θέματος που να σέβεται τα κατοχυρωμένα ανθρώπινα δικαιώματα του προσφυγικού πληθυσμού.

Παραβιάσεις του δημοσιογραφικού κώδικα

Είναι μάλλον σύνηθες, η παρουσίαση θεμάτων που αφορούν στον προσφυγικό/μεταναστευτικό πληθυσμό, να αποκαλύπτει πτυχές της κυρίαρχης αντίληψης και έναν λόγο κακοποιητικό, στερεοτυπικό και συχνά έμμεσα ή ευθέως ρατσιστικό. Εάν επιχειρήσει κάποιος να διαβάσει κριτικά ειδήσεις, ρεπορτάζ και θέματα εν γένει που αφορούν στον προσφυγικό πληθυσμό, θα διαπιστώσει σειρά παραβιάσεων του δημοσιογραφικού κώδικα αλλά/και σχετικοποίηση γύρω από βασικά δικαιώματα για αξιοπρεπή και ανθρώπινη διαβίωση.

Οι φοιτητές/τριες και σπουδαστές/τριες τμημάτων επικοινωνίας και ΜΜΕ, που συμμετείχαν στα 3 επιμορφωτικά σεμινάρια που διοργάνωσε το Κέντρο Διοτίμα, στο πλαίσιο του έργου «Do the human right thing: Υψώνουμε τη Φωνή μας για τα Δικαιώματα των Προσφύγων» έκαναν ακριβώς αυτό, μεταξύ άλλων. Θα πρέπει να τονιστεί ότι τα σεμινάρια αποτελούν μια από τις πτυχές και δράσεις του προγράμματος.

Η συνολική παρέμβαση αποτελεί μια προσπάθεια κατανόησης και σεβασμού των θεσμικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων των προσφύγων/προσφυγισσών και των αιτούντων/αιτουσών άσυλο λαμβάνοντας υπόψη τις διαφοροποιημένες ανάγκες κάθε ομάδας και των αντίστοιχων εμποδίων που αντιμετωπίζουν στην προσπάθειά τους να ζήσουν μια ζωή με αξιοπρέπεια και ασφάλεια. Το πρόγραμμα στοχεύει ειδικότερα σε τρεις τομείς/δείκτες κοινωνικής ένταξης: Στην πρόσβασή τους σε υπηρεσίες υγείας, σε ασφαλή και αξιοπρεπή στέγη και σε εξεύρεση αξιοπρεπούς εργασίας.

Στερεότυπα και ελλείψεις στα ΜΜΕ

Ο τρόπος παρουσίασης ανάλογων θεμάτων από τα ΜΜΕ αποτελεί ως εκ τούτου σημαντικό παράγοντα για την ομαλή ή όχι κοινωνική ένταξη, την αναπαραγωγή ή όχι εθνοτικών/φυλετικών/έμφυλων στερεοτύπων κ.ο.κ. καθώς η επιδραστικότητά τους στη διαμόρφωση στάσεων και αντιλήψεων είναι κομβική.

Η εκπαιδευτική διαδικασία επιχείρησε να απαντήσει μια σειρά ερωτημάτων, όπως εάν έχουν όλοι και όλες πρόσβαση σε αξιοπρεπή και ασφαλή στέγη και πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, σωματικής και ψυχικής όπως στοιχειωδώς θα έπρεπε να συμβαίνει. Κι αν αυτό δεν συμβαίνει, ποια είναι τα εμπόδια και πώς μπορούμε να συμβάλλουμε στην άρση τους;

Στο πεδίο της απασχόλησης επίσης, έχουν γίνει βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση; Ποιες πολιτικές και προγράμματα στήριξης της απασχόλησης έχουν σχεδιαστεί και πώς υποστηρίζεται ο προσφυγικός πληθυσμός να τα αξιοποιήσει;

Και ίσως το πιο σημαντικό, ενθαρρύνεται η κοινωνία και οι τοπικές κοινότητες –μέσω και της παροχής ολοκληρωμένης και μη μεροληπτικής ενημέρωσης- να αναγνωρίσει, αποδεχθεί και σεβαστεί αυτά τα δικαιώματα στην πράξη; Σε σχετικά δημοσιογραφικά θέματα, δεν βρίσκει κανείς εύκολα όχι μόνο τις απαντήσεις αλλά ούτε καν τις ερωτήσεις.

Είναι λοιπόν φανερό ότι συνήθως κάποιοι και κάποιες λείπουν από το θέμα, δεν τίθεται το πλαίσιο από τη σκοπιά των δικαιωμάτων, δεν επιχειρείται εις βάθος διερεύνηση ενός θέματος, αναφέρεται η εθνικότητα ως αρνητικός παράγοντας ή παραλείπεται το φύλο των δρώντων υποκειμένων ή/και παραλείπονται σημαντικές πληροφορίες που θα φώτιζαν όλες τις πτυχές ενός θέματος ενώ υπερτονίζονται άλλες.

Η κριτική προσέγγιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας

Οι συμμετέχουσες/ντες στο σεμινάριο, συζήτησαν αναλυτικά τις βασικές αρχές που διέπουν τόσο τον τομέα των δικαιωμάτων όσο και εκείνον των ΜΜΕ, διαπραγματεύτηκαν τις διάφορες όψεις των αναπαραστάσεων και απεικονίσεων των δικαιούχων διεθνή προστασία στα ΜΜΕ ενώ εξετάστηκαν κριτικά σχετικά δημοσιεύματα στον Τύπο –έντυπο και ηλεκτρονικό.

Συγκεκριμένα, αξιολογήθηκαν: η χρήση της γλώσσας, εάν ο λόγος είναι ή όχι συμπεριληπτικός (πχ γίνονται ορατές όλες οι ομάδες ή το φύλο των συμμετεχόντων;), η επιλογή των συνοδευτικών του κειμένου εικόνων, ο τίτλος του θέματος κοκ.

Και συγκεκριμένα: πόσο ακούγονται όλες οι φωνές σε ένα δημοσιογραφικό κείμενο; Από ποια σκοπιά φωτίζεται το συμβάν; Και με ποιο τρόπο; Σε ποιους δίνουμε το λόγο και πως λαμβάνεται η σχετική απόφαση; Παρουσιάζουμε τη γνώμη όλων των εμπλεκόμενων πλευρών; Ελέγχουμε την εξουσία, τις αποφάσεις και τη στάση της αναφορικά με την τήρηση και προστασία ή όχι, των αντίστοιχων δικαιωμάτων.

Στο προσκήνιο τα «σιωπηρά» υποκείμενα

Κάνοντας αναφορές στον ισχύοντα κώδικα δημοσιογραφικής δεοντολογίας, τα εκπαιδευόμενα άτομα είχαν, τέλος, την ευκαιρία να δοκιμάσουν έμπρακτα, σε μια εργαστηριακού τύπου διαδικασία, τις νέες τους γνώσεις. Δουλεύοντας σε ομάδες, ενεπλάκησαν σε μια προσομοίωση συνέντευξης και προετοιμασίας κειμένου με θέμα σχετικό με τα δικαιώματα των δικαιούχων διεθνή προστασία.

Επιδίωξη των ομάδων ήταν να αναδείξουν τη φωνή των πιο «σιωπηρών» υποκειμένων, δίνοντας τους τη δυνατότητα για τη βέλτιστη δυνατή συμμετοχή στην προετοιμασία του ρεπορτάζ.  Βασική συνιστώσα της διαδικασίας προσομοίωσης ήταν η αποφυγή της ενίσχυσης των κυρίαρχων εξουσιαστικών σχέσεων μέσω του δημοσιογραφικού λόγου αλλά και η μη αναπαραγωγή της εντός της διαδικασία.

Έτσι οι εκπαιδευόμενες και οι εκπαιδευόμενοι ενθαρρύνθηκαν να μοιραστούν πληροφορίες και να ακολουθήσουν το ρυθμό των υποκειμένων από τα οποία πήραν συνέντευξη, να ζητήσουν συναίνεση για τη χρήση πληροφοριών και εικόνων, να εξηγήσουν που και πως θα εμφανιστεί το τελικό κείμενο κτλ.

Τέλος, κλήθηκαν να συζητήσουν και να αξιολογήσουν με ποιους τρόπους μπορεί το κείμενό τους να προωθήσει την αρχή της ενδυνάμωσης αλλά και πως μπορεί να εξασφαλιστεί η λογοδοσία τους ως δημοσιογράφοι.

Με βάση τα προηγούμενα, οι επαγγελματίες που διαδραματίζουν ρόλο-κλειδί όπως οι δημοσιογράφοι και οι επαγγελματίες στο χώρο της επικοινωνίας καλούνται να κάνουν το σωστό και να υψώσουν τη φωνή τους όπως είναι και ο τίτλος του έργου, για να γίνουν ορατά τα δικαιώματα των προσφύγων, να ενισχύσουν την προσπάθεια που γίνεται για την καταπολέμηση των διακρίσεων που υφίσταται ο προσφυγικός πληθυσμός και να ενημερώσουν και ενδυναμώσουν τα ίδια τα άτομα να διεκδικούν στην πράξη αυτά τα θεμελιώδη -για την ανθρώπινη υπόσταση- δικαιώματα.

*Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν κείμενο αποτελούν προσωπικές απόψεις της συντάκτριας και δεν απηχούν απαραίτητα τις απόψεις του Χρηματοδοτικού Μηχανισμού του ΕΟΧ ή του Διαχειριστή Επιχορήγησης του Προγράμματος Active citizens fund στην Ελλάδα (Ίδρυμα Μποδοσάκη σε συνεργασία με το SolidarityNow).

Το έργο «Do the human right thing: Υψώνουμε τη Φωνή μας για τα Δικαιώματα των Προσφύγων» υλοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος Active citizens fund* με συντονιστή φορέα το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες (ΕΣΠ) και εταίρους το Κέντρο Διοτίμα, την International Rescue Committee Hellas (IRC) και την Popaganda, για την περίοδο Ιούλιος 2021-Ιούνιος 2022.

Το πρόγραμμα Active citizens fund, ύψους € 13,5 εκ., χρηματοδοτείται από την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν και τη Νορβηγία και είναι μέρος του χρηματοδοτικού μηχανισμού του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ) περιόδου 2014 – 2021, γνωστού ως EEA Grants. Το πρόγραμμα στοχεύει στην ενδυνάμωση και την ενίσχυση της βιωσιμότητας της κοινωνίας των πολιτών και στην ανάδειξη του ρόλου της στην προαγωγή των δημοκρατικών διαδικασιών, στην ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά και στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τη διαχείριση της επιχορήγησης του προγράμματος Active citizens fund για την Ελλάδα έχουν αναλάβει από κοινού το Ίδρυμα Μποδοσάκη και το SolidarityNow. Διαβάστε περισσότερα εδώ: www.activecitizensfund.gr