Στις 24 Απριλίου 2024, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, για πρώτη φορά στα χρονικά της ΕΕ ενέκρινε νομοθετικό ψήφισμα σχετικά με την Οδηγία για την πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης βίας κατά των γυναικών και την προστασία των επιζωσών.

Με 522 ψήφους υπέρ, 27 κατά και 72 αποχές ψηφίστηκε επί της αρχής η Οδηγία που προβλέπει την ανάγκη θέσπισης πιο ισχυρών νόμων κατά της διαδικτυακής έμφυλης βίας (cyber violence), καλύτερη υποστήριξη των θυμάτων και βήματα για την πρόληψη του βιασμού.

Επίσης στο πλαίσιο της Οδηγίας απαγορεύεται ο Ακρωτηριασμός Γυναικείων Γεννητικών Οργάνων (ΑΓΓΟ) και ο εξαναγκαστικός γάμος, ενώ προδιαγράφονται συγκεκριμένες κατευθύνσεις για αδικήματα που διαπράττονται στο διαδίκτυο, όπως για παράδειγμα η αποκάλυψη προσωπικών πληροφοριών και το cyber flashing.

Προτεραιοποιείται η ασφάλεια και ευημερία των θυμάτων για τα οποία προβλέπεται πρόσβαση σε ξενώνες, σε ιατρική φροντίδα και σε παροχή σεξουαλικών και αναπαραγωγικών υπηρεσιών υγείας.

Λόγω μάλιστα της επιμονής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, η Επιτροπή θα υποβάλλει αναφορά κάθε πέντε χρόνια σχετικά με το κατά πόσον όσα προβλέπονται στην Οδηγία θα πρέπει να αναθεωρηθούν.

Η Οδηγία θα τεθεί σε ισχύ είκοσι ημέρες μετά τη δημοσίευσή της στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία αναμένεται στο αμέσως επόμενο διάστημα, ενώ τα κράτη μέλη θα πρέπει να εφαρμόσουν τις προβλέψεις της Οδηγίας σε διάστημα τριών (3) ετών.

Σημαντικά κενά

Από την άλλη παρά τις θετικές εξελίξεις σε επίπεδο κοινοτικής νομοθεσίας δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στα σημαντικά κενά της νέας Οδηγίας. Καταρχάς η νέα Οδηγία, και προς μεγάλη απογοήτευση της Κοινωνίας των Πολιτών και των φεμινιστικών οργανώσεων, δεν περιλαμβάνει ορισμό για τον βιασμό, στη βάση της απουσίας σαφώς δηλωμένης συναίνεσης («μόνο το ναι, είναι ναι»). Αυτή η υπαναχώρηση έχει ήδη επικριθεί δριμύτατα από τα φεμινιστικά κινήματα και τις μη κυβερνητικές οργανώσεις στήριξης επιζωσών και επιζώντων ατόμων σε όλη την Ευρώπη.

Για την ακρίβεια, το άρθρο 5 που περιλάμβανε τον ορισμό του βιασμού, αφού συζητήθηκε για σχεδόν δύο χρόνια, τελικώς αφαιρέθηκε από την Οδηγία.

Δεν υπήρξε δηλαδή συμφωνία για την αναγκαιότητα συμπερίληψης της προϋπόθεσης της «συναίνεσης» σε περιπτώσεις σεξουαλικής βίας/βιασμού, διότι κάποια κράτη-μέλη δήλωσαν ότι είναι δύσκολο να τυποποιηθούν οι νόμοι κατά του βιασμού σε ολόκληρη την ΕΕ εφόσον οι νομικές προσεγγίσεις που αξιοποιούνται για τον ορισμό της συναίνεσης διαφέρουν σημαντικά από χώρα σε χώρα. Στην πράξη, ελάχιστα κράτη-μέλη της ΕΕ –όπως για παράδειγμα η Ισπανία– αναγνωρίζουν ότι μόνο ένα ρητό και απερίφραστο «ναι» σημαίνει συγκατάθεση σε σεξουαλική επαφή.

Συνεπώς ο ορισμός του βιασμού και η σχετική νομοθεσία σε μεγάλο βαθμό παραμένει στη διακριτική ευχέρεια των κρατών-μελών, ενώ η ΕΕ περιορίζεται σε μια γενική θέση για το ειδεχθές αυτό έγκλημα όπως είναι τα ειδικά μέτρα που προβλέπονται στο άρθρο 35 για την πρόληψη του βιασμού και την προώθηση του κεντρικού ρόλου της συναίνεσης στις σεξουαλικές σχέσεις, που αφορούν δράσεις ευαισθητοποίησης, καμπάνιες ενημέρωσης, εκπαιδευτικό υλικό, κ.λπ., αλλά όχι νομοθετική ρύθμιση.

Ερωτήματα

Είναι προφανές ότι η απόφαση για την εξαίρεση του βιασμού από την Οδηγία όχι μόνο έχει μεγάλη σημασία σε νομικό και συμβολικό επίπεδο, αλλά επιπλέον θέτει πιεστικά ερωτήματα για την ΕΕ:

• Συνιστά πολιτική προτεραιότητα η αντιμετώπιση του βιασμού στη βάση της απουσίας συναίνεσης;
• Συνάδει η απόφαση για την αφαίρεση του άρθρου για τον ορισμό του βιασμού με τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, την οποία η ΕΕ κύρωσε τον Ιούνιο του 2023;
• Είναι ή όχι εξαιρετικά ανεπαρκής η παραδοσιακή θεσμική προσέγγιση του βιασμού στη βάση της άσκησης βίας ή του εξαναγκασμού του θύματος, η οποία δεν λαμβάνει υπόψη «το πάγωμα από φόβο» (“frozen fright”) ή την «προσωρινή παράλυση» (“tonic immobility”) των θυμάτων σεξουαλικών εγκλημάτων / βιασμών;
• Δεν θα πρέπει σε επίπεδο ΕΕ να τεθούν ελάχιστες προδιαγραφές για τον ορισμό του εγκλήματος του βιασμού προκειμένου να είναι αποτελεσματικότερη η αντιμετώπιση αυτής της μορφής έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας;
• Και εν τέλει είναι πραγματικά θεμιτό να εξαιρείται το έγκλημα του βιασμού από μια Οδηγία για την έμφυλη βία επειδή η ισότητα των φύλων, αν και είναι μία από τις αξίες της ΕΕ, δεν συνιστά τυπική αρμοδιότητα της ΕΕ;

Κείμενο: Άννα Βουγιούκα, Κοινωνική Επιστήμονας- Εμπειρογνώμονας σε θέματα φύλου