Η δικηγόρος του Κέντρου Διοτίμα, Έρικα Καζάνη, παρουσιάζει την εισήγηση «Παρέχοντας ψυχοκοινωνική και νομική βοήθεια σε επιζώσες σεξουαλικής παρενόχλησης και βίας εντός και εκτός διαδικτύου», μιλώντας για την εμπειρία του προγράμματος PRESS και την παροχή υπηρεσιών σε επιζώσες.

Διαβάστε ολόκληρη την εισήγηση παρακάτω:

«Στο πλαίσιο του προγράμματος PRESS το Κέντρο Διοτίμα παρείχε ψυχοκοινωνική υποστήριξη και νομική βοήθεια σε 60 γυναίκες, συμπεριλαμβανομένης της εκπροσώπησής τους ενώπιον των δικαστηρίων.

Η πλειοψηφία των γυναικών που μας απευθύνθηκαν ήταν από 20 έως 30 χρονών, κάθε κοινωνικού, οικονομικού και εκπαιδευτικού background, επιβεβαιώνοντας την θέση ότι η έμφυλη βία διαρρηγνύει κοινωνικά, οικονομικά ή άλλα στεγανά.

Οι περισσότερες από αυτές ήταν γυναίκες χωρίς έγγαμη ή σταθερή συντροφική σχέση. Η πιο συνήθης μορφή έμφυλης βίας ήταν η ψυχολογική. Στις περιπτώσεις που η παρενόχληση ασκήθηκε μέσω διαδικτύου, το μέσο που χρησιμοποιήθηκε περισσότερο ήταν το viber και ως συσκευή το κινητό τηλέφωνο.

Σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία

Η σεξουαλική βία και παρενόχληση συνιστούν εκδηλώσεις έμφυλης βίας, υπό την έννοια ότι συμβαίνουν ακριβώς εξαιτίας του φύλου του θιγόμενου προσώπου και επηρεάζουν δυσανάλογα τις γυναίκες. Η έμφυλη βία τελείται τόσο στον αναλογικό φυσικό κόσμο όσο στον ψηφιακό κόσμο αδιακρίτως.

Οι συμπεριφορές αυτές ενδημούν σε χώρους δομικής ανισότητας, όπου τα μέρη εκ των πραγμάτων βρίσκονται σε άνισες θέσεις όπως ενδεικτικά είναι το περιβάλλον εργασίας αλλά και οι σχέσεις όπως αυτή ιατρού – ασθενούς, εκπαιδευτικού – εκπαιδευόμενου/ης κλπ.

Από  νομική τουλάχιστον σκοπιά, έχει σημασία ότι με το νόμο 4808/2021, με τον οποίο κυρώθηκε από την Ελλάδα η Διεθνής Σύμβασης 190 της ΔΟΕ για την εξάλειψη της βίας και της παρενόχλησης στην εργασία, αναγνωρίστηκε ένα συνεχές μεταξύ βίας και παρενόχλησης σε επίπεδο ορισμού.

Οι μορφές συμπεριφοράς, πράξεις, πρακτικές ή απειλές αυτών, που αποσκοπούν, οδηγούν ή ενδέχεται να οδηγήσουν σε σωματική, ψυχολογική, σεξουαλική ή οικονομική βλάβη, είτε εκδηλώνονται μεμονωμένα είτε κατ` επανάληψη

Με το νομικό πλαίσιο αυτό προστατεύονται από περιστατικά βίας και παρενόχλησης στην εργασία όλοι και όλες οι απασχολούμενες ανεξάρτητα από το συμβατικό καθεστώς τους, συμπεριλαμβανομένων των μαθητευόμενων κ.α. και από το αν την εργασία τους παρέχουν ακόμα και αδήλωτα.

Η προστασία βρίσκει εφαρμογή κατά το προσυμβατικό στάδιο, κατά τη διάρκεια της εργασιακής σχέσης, αλλά και μετά τη λύση αυτής με οιονδήποτε τρόπο και καλύπτει συμπεριφορές που εκδηλώνονται στον άμεσο χώρο εργασίας π.χ. στο γραφείο, αλλά και σε χώρους που συνδέονται με την εργασία, όπως ενδεικτικά χώροι διαλείμματος, καταλύματα, επαγγελματικά ταξίδια κ.α. Παράλληλα θεσπίστηκε ειδική υποχρέωση για τις επιχειρήσεις για πρόληψη της βίας και παρενόχλησης.

Ακόμη ειδικότερα για τις επιχειρήσεις που απασχολούν πάνω από είκοσι άτομα, προβλέφθηκε η ειδική υποχρέωση για υιοθέτηση πολιτικών κατά της βίας και της παρενόχλησης και για εσωτερικές αναφορές.  Τα δικαιώματα των θιγόμενων προσώπων, όπως μπορείτε να δείτε και αναλυτικά στη διαφάνεια, μπορούν να ασκηθούν σωρευτικά ή διαζευκτικά.

Απαγόρευση απόλυσης

Η πλειοψηφία των γυναικών που μας απευθύνθηκαν  υπέστησαν διαφορετικές μορφές σεξουαλικής παρενόχλησης ή/και βίας. Περίπου στο 1/3 των γυναικών τα περιστατικά εκδηλώθηκαν σε χώρους δομικής ανισότητας, δηλαδή στην εργασία ή σε άλλες σχέσεις εξουσίας, όπως αυτή ιατρού – ασθενούς, εκπαιδευτή – εκπαιδευόμενου, ψυχολόγου – θεραπευόμενης κλπ

Η ένταση αυτών των περιστατικών διαφοροποιούνταν ανάλογα τις ειδικότερες συνθήκες, π.χ. το νομικό χαρακτήρα της επιχείρησης, το είδος της παρεχόμενης εργασίας, αν επρόκειτο για νυκτερινή εργασία, το είδος της σύμβασης. 

Με τον νόμο προβλέπονται τρόποι αναφοράς τέτοιων περιστατικών εντός επιχείρησης και εκτός αυτής, όπως είναι ενδεικτικά; η προσφυγή στην Επιθεώρηση Εργασίας, στο Συνήγορο του Πολίτη, η άσκηση αγωγής, υποβολή μήνυσης κλπ. Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι απαγορεύεται η μονομερής βλαπτική μεταβολή της εργασιακής σχέσης ως αντίποινα στην καταγγελία του περιστατικού. 

Με άλλα λόγια,  δεν επιτρέπεται η απόλυση ως αντίδραση σε μία καταγγελία ή αναφορά. Αντιθέτως ο εργοδότης υποχρεούται να λάβει μέτρα κατά του δράστη.

Η περίπτωση των δημοσίων υπαλλήλων

Στο δημόσιο τομέα λόγω της μονιμότητας δεν νοείται απόλυση ως μέτρο κατά του δράστη,  όπως στον ιδιωτικό τομέα, ενώ για τον ίδιο λόγο, η έκθεση σε τέτοιες συμπεριφορές μπορεί να είναι μακροχρόνια, όπως εύστοχα καταδεικνύεται στην έρευνα της ΑΔΕΔΥ και του Κοινωνικού Κέντρου Πολύκεντρο.

Αυτό επιβεβαιώθηκε και στην πράξη.  Σε υπόθεση που χειριστήκαμε η γυναίκα, βίωνε επί δύο συνεχή έτη παρενοχλητική συμπεριφορά από συνάδελφο, παρά τα συνεχή της παράπονα, ουδέν μέτρο λήφθηκε και τελικά αποφάσισε να καταγγείλει ενδοϋπηρεσιακά τη συμπεριφορά μόνο όταν μετακινήθηκε η ίδια σε άλλο τμήμα της υπηρεσίας, χωρικά.

Με το νόμο 4808/2021 ρυθμίστηκε το προστατευτικό πλαίσιο για τον ιδιωτικό τομέα, όχι όμως και για τον δημόσιο. Μόνο τον Ιανουάριο του 2023 εξειδικεύτηκε με υπουργική απόφαση η διαδικασία για εσωτερική αναφορά στον δημόσιο τομέα.

Οι δυσκολίες της καταγγελίας

Η επιλογή της καταγγελίας αυτών των περιστατικών δεν είναι μία εύκολη διαδικασία από καμία άποψη, ειδικά εφόσον η εργασία συνδέεται με το βιοπορισμό και με την ίδια την προσωπικότητα της εργαζόμενης. Παράλληλα συχνά οι γυναίκες εξέφρασαν  φόβο αντιποίνων είτε με τη μορφή απόλυσης από τον εργοδότη –παρά τη ρητή απαγόρευση–  είτε  από τον δράστη με την υποβολή μήνυσης για συκοφαντική δυσφήμηση.

Επίσης η απόδειξη των περιστατικών βίας και παρενόχλησης είναι –ομολογουμένως– δυσχερής, αφού συνήθως πρόκειται για συμπεριφορές που εκδηλώνονται πίσω από κλειστές πόρτες και χωρίς μάρτυρες. Γι’ αυτό το λόγο, ο νόμος σε αυτή την περίπτωση προβλέπει σχετική αποδεικτική διευκόλυνση, η οποία δεν εφαρμόζεται στην ποινική διαδικασία.

Ο κανόνας είναι ότι ο/η προσφεύγουσα/ φέρει το βάρος να αποδείξει τους ισχυρισμούς της. Όμως ειδικά στην περίπτωση που η καταγγελία αφορά περιστατικά βίας και παρενόχλησης, όπως και στην περίπτωση των διακρίσεων, προβλέπεται ειδική αποδεικτική διευκόλυνση.

Το βάρος της απόδειξης στον δράστη

Έτσι εφόσον γίνει επίκληση πραγματικών περιστατικών κατά τρόπο που να πιθανολογείται ότι έλαβε χώρα σεξουαλική παρενόχληση ή βία στην εργασία, αντίδικος φέρει το βάρος να αποδείξει ότι δεν έλαβε χώρα τέτοια συμπεριφορά. Η δικονομική αυτή δικλείδα σε συνδυασμό με την απαγόρευση αντιποίνων λειτούργησε για τις επιζώσες ενθαρρυντικά ώστε να καταγγείλουν. 

Σε υπόθεση που χειριστήκαμε, η εργαζόμενη υπέστη απόπειρα βιασμού από συνάδελφο όχι στον στενά νοούμενο εργασιακό χώρο αλλά σε κατάλυμα που παρείχε ο εργοδότης στους εργαζόμενους.

Η εργαζόμενη, αφού ενημέρωσε τον εργοδότη, ο οποίος αμφισβήτησε τα λεγόμενά της και δεν έλαβε κανένα μέτρο και κατήγγειλε τη σύμβαση εργασίας της,  προσέφυγε στην Επιθεώρηση Εργασίας και στο Συνήγορο του Πολίτη.

Στο πόρισμά του ο Συνήγορος αποφάνθηκε –και ορθά κατά τη γνώμη μας– ότι το παραχωρούμενο κατάλυμα συνδέεται άμεσα με την εργασία και άρα εφαρμόζεται το προστατευτικό πλαίσιο του νόμου.

Ταυτόχρονα ο Συνήγορος εφάρμοσε την αποδεικτική διευκόλυνση  και διαπίστωσε ότι η εργοδοτική πλευρά απέτυχε να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της για την πρόληψη και αντιμετώπιση περιστατικών βίας στον χώρο της εργασίας. σφαλιστικά μέτρα

Ασφαλιστικά μέτρα

Παράλληλα, στην πλειοψηφία των υποθέσεων που αφορούσαν περιστατικά βίας και παρενόχλησης εντός και εκτός διαδικτύου, οι ωφελούμενες προέβησαν σε άσκηση αίτησης για κατεπείγουσα λήψη ασφαλιστικών μέτρων με αίτημα:

Α) την μη προσέγγισή τους από το δράστη και 

Β) την παύση της προσβολής της προσωπικότητάς τους με παρενοχλητικές συμπεριφορές.

Να σημειωθεί ότι για την λήψη ασφαλιστικών μέτρων αρκεί η πιθανολόγηση, και όχι ο σχηματισμός πλήρους δικανικής πεποίθησης. Και εδώ η αποδεικτική διαδικασία είναι πιο ευέλικτη, πιο έυκαμπτη. Έτσι μπορέσαμε να αξιοποιηθούν αποδεικτικά στοιχεία, όπως sms.

Περίπου το 1/6 των γυναικών που μας απευθύνθηκαν  αποφάσισαν να προσφύγουν μόνο σε αυτή τη διαδικασία, όλες πέτυχαν την άμεση προστασία τους από την ανεπιθύμητη συμπεριφορά. 

Ποινικό σκέλος

Τέλος, ως προς το ποινικό σκέλος, τα αδικήματα που αφορούν την άσκηση έμφυλης σεξουαλικής βίας τυποποιούνται στον ποινικό κώδικα κυρίως στο κεφάλαιο για την προστασία της γενετήσιας ελευθερίας.

Διευκρινίζεται ότι η σεξουαλική παρενόχληση ποινικοποιείται υπό προϋποθέσεις με το άρθρο 337 ΠΚ, ενώ στο άρθρο 333ΠΚ προβλέπεται το αδίκημα της παρενοχλητικής παρακολουθήσης (stalking) στο πλαίσιο του άρθρου για την απειλή. 

Στις περισσότερες περιπτώσεις οι γυναίκες που υποστηρίξαμε ως Κέντρο Διοτίμα υπέβαλαν μήνυση ή έγκληση κατά του δράστη. Η αποτελεσματικότητα της ποινικής διαδικασίας ως προς την προστασία της καταγγέλλουσας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το αν ακολουθείται η αυτόφωρη διαδικασία ή όχι. 

Εκδικητική πορνογραφία

Το 2022 με τροποποίηση του ΠΚ προστέθηκε το αδίκημα της εκδικητικής πορνογραφίας. Πρόκειται για θετική νομική εξέλιξη που κινείται σε σωστή κατεύθυνση, όμως χωρούν βελτιώσεις ως προς την ορολογία και βελτιώσεις νομοτεχνικής φύσης. 

Το αδίκημα αυτό τελείται αποκλειστικά με τη χρήση ψηφιακών τεχνολογικών μέσων.  Μόνο η απειλή τέλεσης της πράξης αυτής π.χ. θα ανεβάσω φωτογραφίες σου τιμωρείται αυτοτελώς ως πλημμέλημα. 

Στο πλαίσιο του press αξίζει να σημειωθεί ότι σε τουλάχιστον τρεις περιπτώσεις υποβλήθηκε μήνυση κατά αγνώστου δράστη για το αδίκημα αυτό. 

Σε δύο εξ αυτών, όπου η δημοσιοποίηση του υλικού έγινε μέσω της εφαρμογής Telegram,  εντός ενός μήνα ανέλαβε τη διερεύνησή η Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος. Οι γυναίκες έδωσαν κατάθεση,  ενώ στην τρίτη επιτεύχθηκε η καταδίκη του δράστη για απειλή τέλεσης του αδικήματος.

Βέβαια η αποτελεσματική διερεύνηση του αδικήματος από τη Δίωξη εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ταχύτητα ανταπόκρισης της πλατφόρμας, που δίνει την άδεια για να εξαχθούν τα απαραίτητα δεδομένα και από το αν διατηρούνται τα λεγόμενα ίχνη, όπως είναι το url του λογαριασμού ή της συνομιλίας. 

Σημειώνεται ότι η Δίωξη δεν έχει το δικαίωμα ή τα μέσα ώστε να παρέμβει για να κατέβει το κακοποιητικό υλικό από όπου αυτό είναι αναρτημένο.

Η επίπονη ακροαματική διαδικασία

Η ποινική ακροαματική διαδιδικασία, λόγω της προφορικότητας της, είχε έντονες προκλήσεις. Είναι γνωστό ότι οι καταγγέλλουσες συχνά υπόκεινται σε ακατάλληλες ερωτήσεις που τις στοχοποιούν προκαλώντας τη δευτερογενή θυματοποίησή τους. Ως συνήγοροι παρεμβήκαμε για την αποτροπή τέτοιων ερωτήσεων.

Δεν μπορούμε όμως να μην αναφέρουμε ότι είδαμε να εφαρμόζονται καλές πρακτικές, όπως: να αποκλείεται η δυνατότητα υποβολής κακοποιητικών ερωτήσεων ή η δικογραφία να χαρακτηρίζεται ως κατεπείγουσα, σε συμμόρφωση με την Εγκύκλιο του της Εισαγγελίας του Αρείου Πάγου, με την οποία δίνονται κατευθύνσεις για την ταχεία διερεύνηση υποθέσεων έμφυλης βίας. 

Ολιστική προσέγγιση

Κλείνοντας σαν μία τελική παρατήρηση η προσέγγιση των περιστατικών ήταν ολιστική. Ιδίως για περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης και ακόμη περισσότερο όταν είχαν λάβει χώρα μέσω διαδικτύου, η πλειοψηφία των γυναικών όταν μας απευθύνθηκαν την πρώτη φορά έφεραν μία συστολή, ενοχή ή και δυσπιστία ως προς το βίωμά τους.

Αντιλαμβάνονταν ότι επρόκειτο για μία ανεπιθύμητη συμπεριφορά χωρίς όμως να την κατονομάζουν, σχεδόν μέχρι να καταστεί σαφές ότι υπάρχει προστατευτικό νομοθετικό πλαίσιο και ότι μπορούν να κινηθούν κατά του δράστη.

Το γεγονός αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ελλιπή ενημέρωση γύρω από τα θέματα της έμφυλης βίας και φυσικά στην κανονοκοποίησή της.

Η συμμετοχή τους στη νομική διαδικασία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι στις περισσότερες περιπτώσεις ήταν ενδυναμωτική για τις γυναίκες, αλλά και για εμάς τις ίδιες που εργαζόμαστε στο πεδίο.  

Άρα έχει αποφασιστική σημασία η πρόσβαση σε πληροφορία και υποστήριξη για τις επιζώσες με ένα οργανωμένο, ολιστικό τρόπο και με βάση τη φεμινιστική προσέγγιση».

**Το έργο PRESS υλοποιείται στο πλαίσιο του CERV Project Grants με τη χρηματοδότηση της ΕΕ. Συντονιστής φορέας είναι το Κέντρο Διοτίμα και εταίροι το Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ και το Genderhood.