Η Άννα Μιχαλακέλη, συντονίστρια προγραμμάτων στο Κέντρο Διοτίμα, συμμετείχε στο 2ο Φόρουμ Θεσσαλονίκης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στην Ελλάδα με τίτλο «Έμφυλες Ανισότητες και Δικαιώματα των Γυναικών στη σημερινή Ελλάδα», που συνδιοργάνωσαν το Κέντρο για τον Ευρωπαϊκό Νομικό Πολιτισμό (ΚΕΝοΠ) του ΑΠΘ σε συνεργασία με την Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, την Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, τον Δήμο Θεσσαλονίκης, τη Νομική Σχολή του ΑΠΘ και τον Δικηγορικό Σύλλογο Θεσσαλονίκης, στις 3 και 4 Νοεμβρίου 2020.

Στη εισήγηση της «Υποστήριξη & Ενδυνάμωση των Επιζωσών Έμφυλης Βίας: Το παράδειγμα του Κέντρου Διοτίμα. Μία Ολοκληρωμένη Προσέγγιση» εστίασε στις δράσεις του φορέα για την υποστήριξη επιζωσών έμφυλης βίας, ιδιαίτερα στον προσφυγικό πληθυσμό.

Διαβάστε όλη την εισήγηση παρακάτω:

«Η παρούσα εισήγηση αποτελεί μια προσπάθεια να δοθεί μια εικόνα από το πεδίο, μέσα από την  παρουσίαση των δράσεων που υλοποιεί το Κέντρο Διοτίμα στον τομέα της υποστήριξης και ενδυνάμωσης των  επιζωσών έμφυλης βίας, αλλά και τους βασικούς άξονες και τη θεωρητική προσέγγιση/πλαισίωση που διέπει τις δράσεις αυτές, εστιάζοντας κυρίως στον προσφυγικό πληθυσμό.¹

Υπηρεσίες και δράσεις

Το Κέντρο Διοτίμα, είναι μία μη κυβερνητική φεμινιστική οργάνωση  που δημιουργήθηκε το 1989 με πρωτοβουλία μιας ομάδας γυναικών από διαφορετικά επιστημονικά  πεδία, με σκοπό τη συστηματική ανάδειξη των διακρίσεων σε βάρος των γυναικών σε όλα τα επίπεδα  της κοινωνικής, πολιτικής, και οικονομικής ζωής.

Στην τριαντάχρονη πορεία λειτουργίας του, έχει σταθερά επιδιώξει να αποτελεί ένα σημείο αναφοράς τόσο για τις ίδιες τις γυναίκες, όσο και για τους/τις επαγγελματίες που ασχολούνται με τα ζητήματα φύλου μέσα από πληθώρα πρωτοβουλιών και  δράσεων.

Συγκεκριμένα, παρεμβαίνει χωροταξικά αυτή τη στιγμή σε τέσσερις περιοχές της Ελλάδας, την  Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, τη Λέσβο και τη Σάμο, μέσα από ένα ολιστικό και αλληλοσυμπληρούμενο πλέγμα υπηρεσιών ανταπόκρισης και πρόληψης της έμφυλης βίας στον προσφυγικό πληθυσμό (γυναίκες, κορίτσια, άνδρες, αγόρια και ΛΟΑΤΚΙ άτομα).²

Ειδικότερα, παρέχει υπηρεσίες διαχείρισης περιστατικών έμφυλης βίας (GBV Case Management) στη  βάση των διεθνώς αναγνωρισμένων πρωτοκόλλων διαχείρισης³, νομική υποστήριξη και εκπροσώπηση  στα δικαστήρια, καθώς και μια σειρά από δράσεις που εντάσσονται στο ευρύτερο πλαίσιο της Πρόληψης  της έμφυλης βίας οι οποίες συμπεριλαμβάνουν την ευαισθητοποίηση/ενημέρωση, την ενδυνάμωση και  την ανδρική συμπερίληψη.

Που απευθύνονται

Οι δράσεις ευαισθητοποίησης: εστιάζουν σε γυναίκες, άνδρες, και ΛΟΑΤΚΙ άτομα και στοχεύουν στην  ενημέρωση και ευαισθητοποίηση γύρω από τα έμφυλα στερεότυπα και τους ρόλους, τα δικαιώματα, το ζήτημα της έμφυλης βίας και πως αυτή μπορεί να αντιμετωπιστεί σύμφωνα με τις ελληνικές νομικές  διαδικασίες (μήνυση, ασφαλιστικά μέτρα, διαδικασίες επιμέλειας τέκνων κλπ) και αναφορικά με τις  διαδικασίες ασύλου, καθώς και που μπορεί να απευθυνθεί κάποιο άτομο που έχει υποστεί βία ανάλογα  με τις υπηρεσίες που υπάρχουν και τους φορείς που δραστηριοποιούνται στην εκάστοτε περιοχή.  

Τέτοιου τύπου δράσεις λαμβάνουν χώρα είτε σε προσφυγικούς καταυλισμούς, είτε σε χώρους του φορέα ή και άλλων οργανώσεων με τις οποίες συνεργαζόμαστε.  

Ομάδες ενδυνάμωσης

Οι ομάδες ενδυνάμωσης απευθύνονται στο γυναικείο προσφυγικό πληθυσμό, είτε είναι επιζώσες  έμφυλης βίας είτε όχι, και έχουν μια διάρκεια τέτοια ώστε να μπορέσει να χτιστεί σχέση εμπιστοσύνης,  και να υπάρξει περιθώριο να γίνουν ομαδικές δράσεις με την ενεργή συμμετοχή των συμμετεχουσών. 

Οι δράσεις αυτές γίνονται συχνά και σε συνέργεια με άλλες ανθρωπιστικές οργανώσεις. Στόχος των ομάδων αυτών είναι η προσπάθεια εξάλειψης των ανισοτήτων με τις οποίες έρχονται αντιμέτωπες  καθημερινά οι προσφύγισσες, ώστε να καταφέρουν να έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες και να  εξασκήσουν τα δικαιώματά τους. 

Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από δράσεις που τους επιτρέπουν να αποκρυπτογραφήσουν τα δεδομένα του  προσωπικού και του συλλογικού τους βίου στην Ελλάδα. Πέραν αυτού οι ομάδες ενδυνάμωσης  στοχεύουν στο να ενισχυθεί η αποκάλυψη περιστατικών έμφυλης βίας που μπορεί να παραμένουν ανείπωτα, λειτουργούν έτσι ενδυναμωτικά για τα άτομα που συμμετέχουν και που δεν έχουν βρει το  χώρο και την εμπιστοσύνη για να αποκαλύψουν τραυματικά συμβάντα και να ζητήσουν στήριξη.  

Οι ομάδες ενδυνάμωσης έχουν έναν διττό στόχο, καθώς: α) δρουν τόσο στην κατεύθυνση της  αποκατάστασης από το τραύμα που έχει προκληθεί από τη βία, και άρα στην ενίσχυση των ατόμων ώστε  να επιτευχθεί όσο είναι δυνατό ένας βαθμός αυτάρκειας σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, β)  αποτελούν ένα στάδιο προ-ένταξης των προσφυγισσών στην ελληνική κοινωνία.

Μέσα σε ένα ανοιχτό περιβάλλον αποδοχής και ενεργούς συμμετοχής δημιουργούνται/μπαίνουν οι προϋποθέσεις μιας ουσιαστικής και συμβολικής συν-ύπαρξης που δρουν ενισχυτικά σε όποιες ενταξιακές προσπάθειες και  προγράμματα υλοποιούνται από διεθνείς και άλλους οργανισμούς.  

Αντρική συμπερίληψη

Οι δράσεις ανδρικής συμπερίληψης οργανώνονται γύρω από εργαστήρια που στοχεύουν στην  αποδόμηση και τον ανασχηματισμό των κυρίαρχων ανδρικών αντιλήψεων για το φύλο και τα έμφυλα  στερεότυπα, αντιμετωπίζοντας τους συμμετέχοντες ως δρώντα επίσης έμφυλα υποκείμενα.

Η  συμπερίληψη νεαρών ανδρών και αγοριών παίζει κεντρικό, καθοριστικό ρόλο στην όποια προσπάθεια  γίνεται στην κατεύθυνση της πρόληψης της έμφυλης βίας καθώς δίνεται ώθηση στην ανάδυση μιας  εναλλακτικής αρρενωπότητας και την κατανόηση αντίστοιχων εναλλακτικών θηλυκοτήτων. 

Μεθοδολογική προσέγγιση

Οι προαναφερόμενες δράσεις του Κέντρου Διοτίμα, σχεδιάζονται, πραγματώνονται, επιτελούνται και  ανασχεδιάζονται σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο πεδίο, ένα πεδίο συνυφασμένων κρίσεων⁴ όπως αυτή  που συνηθίζουμε να αναφέρουμε ως «προσφυγική κρίση».⁵ Η κρίση αυτή, όπως η προηγούμενη δεκάχρονη οικονομική κρίση, έχει φέρει στο προσκήνιο την ανάγκη για νέες ριζοσπαστικές προσεγγίσεις  και εργαλεία ανάλυσης.

Εν προκειμένω, και όσον αφορά την έμφυλη βία και τη συνύφανσή της με την  «προσφυγική κρίση» προκρίνεται ως αναγκαία μια διαθεματική φεμινιστική προσέγγιση, «η οποία  αποφεύγει την απομόνωση των περιστατικών βίας από τις δομές, τους θεσμούς, τις υλικές, συναισθηματικές  και αναπαραστατικές οικονομίες, στο εσωτερικό των οποίων λαμβάνει χώρα η διαπροσωπική βία».⁶

Διαθεματικότητα

Η διαθεματικότητα (intersectionality) αναδεικνύει τη σημασία της αναγνώρισης της υποκειμενικότητας  και της αυτενέργειας των προσφύγων/ισσών, αλλά και τις διαδικασίες υποκειμενοποίησης και κυρίως  τις έμφυλες, φυλετικοποιημένες, πολιτισμικές και ταξικές διαστάσεις της, έναντι της γενικής  ομογενοποιημένης κατηγορίας «πρόσφυγας», ο οποίος θεωρείται εξ’ ορισμού ευάλωτος, άβουλος,  εύκολα εκμεταλλεύσιμος και φυσικά αδρανής⁷.

Οι σύγχρονες προκλήσεις και καταστάσεις κρίσεων,  όπως είναι η προσφυγική, φέρνουν στο προσκήνιο την ανάγκη για μετατόπιση τόσο της έρευνας όσο και  των παρεμβάσεων του ανθρωπιστικού τομέα, ώστε να συμπεριλαμβάνουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και όλες τις μορφές ανισοτήτων (γυναίκες, ΛΟΑΤΚΙ άτομα, παιδιά, ηλικιωμένους/ες, άτομα με αναπηρία, πρόσφυγισσες/ες, μετανάστες/τριες, κλπ.) μέσα από την αλληλεπίδρασή τους, και άρα τη διαθεματική τους διάσταση.⁸ 

Μια τέτοια μετατόπιση στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα άτομα με προσφυγική εμπειρία,  οδηγεί και σε μια αλλαγή στις ίδιες τις παρεμβάσεις και τις υπηρεσίες μας, καθώς αυτές μπορούν να  λειτουργούν -όπως αναφέρει η Αλεξάνδρα Ζαββού- ως παράγοντες ενδυνάμωσης και (αυτό)προβολής  των αιτημάτων και των αναγκών τους⁹, αλλά υπό το πρίσμα της κοινωνικής δικαιοσύνης και της  προστασίας των δικαιωμάτων.

Δηλαδή μέσα από ένα νομικό, κανονιστικό πλαίσιο, και όχι ως έκφραση  φιλανθρωπίας. Η διαθεματικότητα ως εργαλείο, συμβάλλει στο να μην αντιμετωπίζουμε τα συστήματα καταπίεσης και ανισοτήτων και τις επιπτώσεις τους στα άτομα ως ομογενή, ώστε να μπορέσουμε να αποφυσικοποιήσουμε τις γενικές κατηγορίες στις οποίες τοποθετούνται οι πρόσφυγες και οι προσφύγισσες¹⁰ (για παράδειγμα μέσα από τις αποκλειστικές κατηγορίες ευαλωτότητας όπως αυτές περιλαμβάνονται στο ελληνικό νομικό πλαίσιο για το άσυλο).  

Επιζώσες/ώντες vs θύματα έμφυλης βίας 

Υιοθετώντας τη διαθεματική φεμινιστική προσέγγιση, το Κέντρο Διοτίμα μέσα από τις παρεμβάσεις και  υπηρεσίες που παρέχει, επιλέγει να βλέπει τα άτομα που υποστηρίζει, ως πολυδιάστατα υποκείμενα με δική τους βούληση, διακριτά αιτήματα, εξατομικευμένες ανάγκες και εμπρόθετη δράση.

Ως εκ τούτου,  και προκειμένου να αποφευχθεί η τοποθέτηση των ατόμων στη γενική, αμετακίνητη κατηγορία του θύματος, επιλέγει να χρησιμοποιεί τον όρο επιζώσες/ώντες έμφυλης βίας, αποφεύγοντας την  καθημερινή συμβολική επαναθυματοποίηση και τον επανατραυματισμό που θα σηματοδοτούσε η  υιοθέτηση του όρου «θύμα», ο οποίος συνάδει και με την προαναφερόμενη θεώρηση της μονοδιάστατης κατηγορίας του «πρόσφυγα»∙ αυτού του εξ’ ορισμού ευάλωτου, άβουλου, εύκολα  εκμεταλλεύσιμου ατόμου.

Έτσι η προσφύγισσα, ως έμφυλο υποκείμενο που έχει υποστεί βία, δεν ταυτίζεται αποκλειστικά και μόνο με την κατηγορία ευαλωτότητας στην οποία τυχαίνει να κατατάσσεται βάσει του συστήματος ασύλου.  

Στο πλαίσιο της διαχείρισης περιστατικών έμφυλης βίας, κάθε άτομο που προσεγγίζει τις υπηρεσίες μας  αντιμετωπίζεται ως μοναδικό υποκείμενο, με εξατομικευμένες ανάγκες για στήριξη στις οποίες  καλούμαστε να ανταποκριθούμε.

Κάθε επιζώσα/ών συμμετέχει ενεργά στο σχεδιασμό του πλάνου προστασίας/ασφάλειάς του από το κακοποιητικό περιβάλλον, λαμβάνονται υπόψη όλα τα ιδιαίτερα  χαρακτηριστικά του ως υποκειμένου που βρίσκεται σε κίνδυνο και πλαισιώνεται ψυχοκοινωνικά με τρόπο τέτοιο ώστε να πάρει το ίδιο την καλύτερη απόφαση για την ίδια ή τον ίδιο.

Μέσα σε αυτή τη γεμάτη με  θεσμικές, αντικειμενικές δυσκολίες και εμπόδια διαδικασία, οι επαγγελματίες του φορέα μας συν-σχεδιάζουν με το κάθε άτομο ξεχωριστά το πλάνο εξόδου και υπό μία έννοια την προετοιμασία του για  μια επόμενη φάση ζωής, μακριά από τη βία. 

Ολιστική προσέγγιση

Οι υπηρεσίες που παρέχονται από το Κέντρο Διοτίμα βασίζονται σε μια ολιστική προσέγγιση, όπου το  άτομο που έχει υποστεί βία ή που βρίσκεται σε υψηλό κίνδυνο, υποστηρίζεται σφαιρικά σε επίπεδο  ψυχοκοινωνικό, σε επίπεδο νομικής στήριξης και εκπροσώπησης, καθώς και ενδυναμωτικά μέσα από τη  συμμετοχή του στις αντίστοιχες ομάδες πρόληψης.

Με αυτό τον τρόπο οι επιζώσες/ντες έμφυλης βίας προστατεύονται από το συνεχή επανατραυματισμό που θα συνιστούσε η διαδρομή από τη μια υπηρεσία στην άλλη ή από τη μια ΜΚΟ στην άλλη, όπου θα χρειαζόταν να περιγράφουν ξανά και ξανά τραυματικά  περιστατικά βίας.  

Τόσο μέσα από την ψυχοκοινωνική υποστήριξη όσο και μέσα από τις ομάδες πρόληψης, τα άτομα που  απευθύνονται σε εμάς ενδυναμώνονται ως προς την κίνησή τους συμβολική και πραγματική μέσα  σε ένα δαιδαλώδες και δύσχρηστο σύστημα υπηρεσιών και θεσμικών-νομικών διαδικασιών μέσω των  οποίων προσδιορίζεται και παγιώνεται το καθεστώς τους «πρόσφυγα».¹¹ 

Συγκρότηση κοινοτήτων

Οι συμμετέχουσες σε δράσεις πρόληψης υποστηρίζονται και ενδυναμώνονται με τρόπο ώστε να  κατανοήσουν το νέο κοινωνικό-πολιτικό-θεσμικό χώρο στον οποίο έχουν βρεθεί, να αναπτύξουν  ικανότητες κίνησης και μηχανισμούς δράσης μέσα σε αυτόν και ως δρώντα υποκείμενα να αντισταθούν  στη βία μετατρέποντας εαυτές σε focal points–σημεία αναφοράς για άλλες γυναίκες που έχουν υποστεί  έμφυλη βία ή διατρέχουν υψηλό κίνδυνο.

Μέσα σε ένα τέτοιο ενδυναμωτικό πλαίσιο οι πρόσφυγες και  οι προσφύγισσες κατορθώνουν/αποκτούν την ικανότητα να συγκροτούν κοινότητες¹², οι οποίες, παρά το  ότι δεν εντοπίζονται απαραίτητα στο χώρο, σχηματίζονται στη βάση κοινών εμπειριών.

Μέσα από τη συμμετοχή τους σε κοινές δραστηριότητες και τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση σε ένα χώρο είτε φυσικό  είτε ψηφιακό, τα άτομα συχνά αναπτύσσουν υποστηρικτικά δίκτυα μεταξύ τους τα οποία απλώνονται πέρα από τις συναντήσεις που οργανώνονται από το Κέντρο Διοτίμα. Δημιουργούν ομάδες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να συνομιλούν, να ανταλλάσσουν πληροφορίες, να αλληλοϋποστηρίζονται, αλλά και να κοινωνικοποιούνται. 

Προσαρμογή στις μεταβαλλόμενες συνθήκες

Πέρα από αυτό τον βασικό κορμό υπηρεσιών, όπως αυτές παρουσιάστηκαν παραπάνω, και μέσα από τη συνεχή επαφή και ανατροφοδότηση από το πεδίο, έχουν αναπτυχθεί το τελευταίο διάστημα  προγράμματα που προσπαθούν να ανταποκριθούν σε κενά του συστήματος προστασίας και  απευθύνονται σε ομάδες του προσφυγικού πληθυσμού που συχνά είτε μένουν εκτός ή πέφτουν  ανάμεσα στις ρωγμές του συστήματος προστασίας, και άρα δεν γίνονται μέτοχοι ούτε απολαμβάνουν  δικαιωμάτων και πρόσβασης σε εξειδικευμένες υπηρεσίες.

Έτσι από τον Αύγουστο του 2020 υλοποιείται από τη Διοτίμα πρόγραμμα που στηρίζει άνδρες θύματα έμφυλης βίας, οι οποίοι υποστηρίζονται  ψυχοκοινωνικά και λαμβάνουν ψυχιατρική υποστήριξη όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο.  

Επίσης, το Κέντρο Διοτίμα προσπαθεί να ανταποκρίνεται με αμεσότητα στις έκτακτες περιστάσεις που  προκύπτουν και που ειδικά σε αυτό που ονομάζουμε χώρο του προσφυγικού είναι ουκ ολίγες. Έτσι μετά  από την καταστροφή του Κέντρου Υποδοχής και Ταυτοποίησης στη Μόρια στις αρχές του Σεπτέμβρη του 2020 αναπτύχθηκαν 2 νέα προγράμματα στο νησί της Λέσβου σε συνέργεια με άλλους διεθνείς  οργανισμούς (IRC Hellas, UNICEF), ειδικά για την περαιτέρω στήριξη των επιζωσών/ντων έμφυλης βίας.  

Περαιτέρω, προσπαθώντας να ανταποκριθεί στις αυξανόμενες ανάγκες του προσφυγικού πληθυσμού  στο πλαίσιο της συνεχιζόμενης πανδημίας (COVID-19) , το Κέντρο Διοτίμα Διοτίμα ανασχεδιάζει και προσαρμόζει τις  δράσεις του συνεχώς και σε επίπεδο ενημέρωσης και ενδυνάμωσης.

Έτσι προσπαθεί να προσεγγίζει, να  ανοίγει και να διατηρεί διαύλους επικοινωνίας, στρέφοντας την προσοχή στη σημασία της συντροφικότητας και της αυτό-φροντίδας, ξεκινώντας με δεδομένο ότι οι πρόσφυγες/ισσες ως ενεργά  υποκείμενα με κοινωνικές και πολιτισμικές διαφοροποιήσεις έχουν την ικανότητα να βιώσουν αρμονικά την εγγύτητα, μέσω της ενεργού φροντίδας του άλλου.

Και μέσα από αυτό τον τρόπο θέασης και μεθοδολογικής προσέγγισης, δίνεται ο ζωτικός χώρος στα άτομα, να λειτουργήσουν υποστηρικτικά το ένα στο άλλο μέσα από την φροντίδα του εαυτού και εν συνεχεία των άλλων γύρω τους, συγκροτώντας,  αυτή τη φορά με αφορμή ένα γενικευμένο κίνδυνο, κοινότητες αλληλοϋποστήριξης, εγγύτητας και  ασφάλειας. 

1. Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι η Διοτίμα παρέχει επίσης νομική και ψυχοκοινωνική υποστήριξη σε Ελληνίδες και  μετανάστριες που έχουν υποστεί βία.   ↩︎
2. Οι εν λόγω παρεμβάσεις/υπηρεσίες εντάσσονται στο πρόγραμμα GBV Prevention, Response and Legal aid to PoC  in Athens, Thessaloniki, Lesvos and Samos το οποίο χρηματοδοτείται από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες.  ↩︎
3. Βλ. ενδεικτικά: Gender-based Violence Information Management System https://www.gbvims.com/ ↩︎
4. Άννα Καραστάθη, Η ατμοσφαιρικότητα της βίας υπό συνθήκες συνυφασμένων κρίσεων. Feministiqa, τεύχος 1,  https://feministiqa.net/atmosferikotita-vias/ . ↩︎
5. Carastathis, Spathopoulou &Tsilimpounidi (2018), Crisis, what crisis? Immigrants, refugees, and invisible  struggles. Refuge. L. Whitley, G. Mahrouse, N. Kouri-Towe, & A. Carastathis (επιμ.) ↩︎
6. Άννα Καραστάθη, ο.π.
   ↩︎
7. Αλεξάνδρα Ζαββού, Σκέψεις για το προσφυγικό από μια φεμινιστική οπτική. Feministiqa, τεύχος 1, σελ. 74-78  ↩︎
8. Άννα Βουγιούκα, Μαρία Λιάπη (2020), Έμφυλες και διαθεματικές διαστάσεις της πανδημίας και συνέπειες για  την ισότητα, τα δικαιώματα και τις ελευθερίες. Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς  ↩︎
9. H. Cabot (2016), “Refugee voices”: Tragedy, ghosts and the anthropology of not knowing. Journal of Contemporary  Ethnography, 45(6), σελ. 645-672  ↩︎
10. L. Whitley, G. Mahrouse, N. Kouri-Towe, & A. Carastathis, Introduction (2018). Refuge: Canadas’ Journal on  Refugees, Special Issue: Intersectional feminist interventions in the ‘refugee’ crisis”. ↩︎
11. Αλεξάνδρα Ζαββού, ό.π. για τις «τεχνολογίες ετερότητας», σελ. 74 ↩︎
12. Αλεξάνδρα Ζαββού, ό.π., σελ 77. ↩︎