Η έμφυλη βία είναι μια σκληρή πραγματικότητα για μεγάλο ποσοστό ηλικιωμένων γυναικών. Σύμφωνα με έρευνα της Eurostat (2024), μια στις τέσσερις (24%)  γυναίκες, ηλικίας 65-74 ετών, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, έχει υποστεί βίαιες εμπειρίες από οποιονδήποτε τύπο δράστη, κάποια στιγμή στη ζωή της. 

Η πιο συχνή μορφή βίας 

Η ενδοοικογενειακή βία είναι η πιο συχνή μορφή έμφυλης βίας που βιώνουν οι γυναίκες 65 ετών και άνω, με κύριους δράστες συζύγους ή συντρόφους. Σε έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2011 και αφορούσε πέντε ευρωπαϊκές χώρες (Πορτογαλία, Βέλγιο, Φινλανδία, Αυστρία, Λιθουανία) διαπιστώθηκε ότι πάνω από μια στις τέσσερις (28%) ηλικιωμένες γυναίκες υπέστησαν βία και κακοποίηση στο σπίτι τους, τον τελευταίο χρόνο. 

Στην Ελλάδα σχεδόν 1 στις 3  γυναίκες ηλικίας 65+ έχει υποστεί κάποια μορφή βίας και 1 στις 3 έχει βιώσει ψυχολογική βία από σύζυγο/σύντροφο. Υπάρχουν δε περιπτώσεις που η μακροχρόνια βία γίνεται ανθρωποκτόνα: Το 38%, επί του συνόλου των γυναικοκτονιών, που συντελέστηκαν στη χώρα μας, μεταξύ 2021-2023, είχαν θύματα γυναίκες 65 ετών και άνω, σύμφωνα με επεξεργασία στοιχείων της ΕΛΑΣ, για αυτά τα έτη. Πρόκειται σχεδόν για 4 στις 10 γυναικοκτονίες, ενώ μια στις πέντε απόπειρες γυναικοκτονιών (22,2%) την ίδια περίοδο, είχαν θύματα ηλικιωμένες γυναίκες. 

Αόρατες οι γυναίκες 65+

Παρ’ όλα αυτά, η έμφυλη βία στην τρίτη ηλικία παραμένει «αόρατη», καθώς ούτε στην Ελλάδα ούτε διεθνώς διεξάγονται στοχευμένες έρευνες για τις γυναίκες αυτής της ηλικιακής ομάδας, ενώ οι έρευνες επικεντρώνουν κυρίως στις «γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας». Άραγε μέσα στην πατριαρχία, μόνο οι νέες γυναίκες που ενδέχεται να κάνουν παιδιά, «αξίζουν» προστασίας; 

Η περιθωριοποίηση των ηλικιωμένων γυναικών αποτελεί απτή έκφραση ηλικιακού ρατσισμού και σεξισμού που απαντάται ακόμα και στη δημόσια σφαίρα πχ σε περιπτώσεις γυναικοκτονιών, αφού τα ΜΜΕ και συχνά η κοινή γνώμη εστιάζουν αποκλειστικά στις δολοφονίες νεότερων, όμορφων, λευκών γυναικών και οι ηλικιωμένες γυναίκες παραμένουν «αόρατες» ακόμη και όταν δολοφονούνται.

Εξάρτηση από τον κακοποιητή

Η «αορατότητα» έχει ως συνέπεια την απουσία εξειδικευμένων προστατευτικών μηχανισμών, υπηρεσιών, δράσεων και πολιτικών πρόληψης και αντιμετώπισης της βίας, στοχευμένων στις ιδιαίτερες ανάγκες και βιώματα αυτών των γυναικών. 

Και μιλάμε για ιδιαίτερες ανάγκες γιατί πρόκειται για θύματα χρόνιας βίας, «βίας με ιστορία», που την υφίστανται για μια ολόκληρη ζωή, μέσα στον γάμο, από κακοποιητικούς συζύγους, με σημαντικές επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική τους υγεία. Μεγαλώνοντας, πιθανόν η σωματική βία να μην είναι τόσο συχνή, επειδή οι κακοποιητικοί σύζυγοι πλέον δεν είναι σωματικά ικανοί να την ασκήσουν. Παρ’ όλα αυτά συνεχίζει εντεινόμενη η ψυχολογική κακοποίηση, με προσβολές, ταπείνωση και ελεγχο. Πολύ συχνή, δε, είναι και η οικονομική βία, καθώς οι ηλικιωμένες γυναίκες, που δεν λαμβάνουν σύνταξη, δεν έχουν καμία πρόσβαση στο οικογενειακό εισόδημα, ζώντας σε καθεστώς πλήρους οικονομικής εξάρτησης. Τέλος, συχνή είναι και η παραμέληση σε περιπτώσεις που υπάρχει ανάγκη για φροντίδα, λόγω εμφανιζόμενων προβλημάτων υγείας.  

Η αντιστροφή των παραδοσιακών ρόλων και η εξάρτηση από τον κακοποιητή τους, που για δεκαετίες του παρείχαν σταθερή εξυπηρέτηση/φροντίδα, μπορεί να έχει θανατηφόρα αποτελέσματα, όπως είδαμε στην περίπτωση της γυναικοκτονίας στην Ερμιόνη, όπου ο δράστης θανάτωσε τη σύζυγο του, που έπασχε από άνοια, γιατί «δεν μπορούσε να τη βλέπει να υποφέρει». Δεν πρόκειται για μεμονωμένο περιστατικό αλλά για τις αποκαλούμενες «δολοφονίες συμπόνιας» (“mercy killings”), που πλήττουν κατά κύριο λόγω ηλικιωμένες, εγκλήματα που οδηγούν, σύμφωνα με στοιχεία από το Ηνωμένο Βασίλειο, σε μικρότερες ποινές εφόσον ο σύντροφος ισχυριστεί ότι η δολοφονία έγινε από αγάπη για το θύμα! 

Διπλός κίνδυνος

Μια σημαντική διαφορά στη βία που βιώνουν οι ηλικιωμένες σε σχέση με τις νεότερες γυναίκες είναι ότι βρίσκονται σε «διπλό κίνδυνο», καθώς ο κύκλος των δραστών διευρύνεται όσο μεγαλώνουν, περιλαμβάνοντας γιους, εγγονούς ή άλλους συγγενείς. Σε αυτές τις περιπτώσεις παρατηρείται: εκφοβισμός, απειλές, υποτίμηση, gaslighting, επιβολή απομόνωσης, αντιμετώπιση ηλικιωμένου ατόμου σαν νήπιο (ψυχολογική κακοποίηση). Ιδιοποίηση της σύνταξης ή άλλων πόρων χωρίς συναίνεση, και πίεση για παραχώρηση περιουσιακών στοιχείων (οικονομική βία). Μη παροχή επαρκούς τροφής, στέγης κ.ά., αγνόηση αναγκών ιατρικής φροντίδας, μη ασφαλείς ή ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης (παραμέληση). Χτυπήματα, σκληρός/απρόσεκτος χειρισμός, ακατάλληλη χρήση ιατρικού εξοπλισμού ή φαρμακευτικής αγωγής (σωματική βία). Ανεπιθύμητο άγγιγμα. Εξαναγκαστική γύμνια (σεξουαλική κακοποίηση ή παρενόχληση). Δεν είναι, δε, λίγες οι περιπτώσεις ακόμα και γυναικοκτονιών από γιους, όπως φαίνεται και από την ειδησεγραφία. 

Εμπόδια στη φυγή

Οι ηλικιωμένες γυναίκες δυσκολεύονται διπλά να διαρρήξουν τον κακοποιητικό δεσμό. Μόνο ένα μικρό ποσοστό αναζητά βοήθεια ή καταγγείλει την ενδοοικογενειακή βία που βιώνει για διάφορους λόγους: Συχνά νιώθουν αισθήματα αδυναμίας, απελπισίας, ντροπής ή ενοχής ιδίως σε περιπτώσεις όπου ο δράστης είναι το ενήλικο παιδί, το οποίο το θύμα θέλει να προστατεύσει. Άλλες φορές καλούνται να αναμετρηθούν με το φόβο της μοναξιάς μετά από πολλά χρόνια συμβίωσης, της διατάραξης της σχέσης με τα παιδιά και τα εγγόνια και της απώλειας της αυτοτελούς διαβίωσης, ενώ οι φυσικές και κοινωνικές πραγματικότητες του γήρατος μπορούν να τις απομονώσουν περαιτέρω, δυσκολεύοντας την αναζήτηση βοήθειας.

Η οικονομική εξάρτηση, η ανάγκη για φροντίδα, τα εσωτερικευμένα έμφυλα στερεότυπα και οι στερεοτυπικές αντιλήψεις για την οικογένεια και τη μητρότητα, η κανονικοποίηση της χρόνιας βίας, αποτελούν βασικούς επιπλέον ανασταλτικούς παράγοντες στη διαφυγή από την κακοποίηση. Σε αυτό το πλαίσιο, λιγότερες από 1 στις 10 ηλικιωμένες γυναίκες ζήτησαν υποστήριξη από Συμβουλευτικά Κέντρα της Γενικής Γραμματείας Ισότητας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, το 2024, ενώ στο Κέντρο Διοτίμα, τα έτη 2022-5, απευθύνθηκαν 70 γυναίκες αυτής της ηλικιακής ομάδας, το 7,4% δηλαδή των περιστατικών που υποστηρίξαμε σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη.  

Ηλικιακός ρατσισμός 

Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμα και όταν ζητούν βοήθεια, λόγω της έλλειψης εξειδικευμένων υπηρεσιών με καταρτισμένο προσωπικό, τα ηλικιωμένα θύματα υπάρχει περίπτωση να αντιμετωπίσουν ηλικιακό ρατσισμό και σεξισμό. Σε έρευνες έχει καταγραφεί ότι ορισμένες γυναίκες ένιωσαν ότι οι επαγγελματίες απαξίωσαν ή υποβάθμισαν τις εμπειρίες τους λόγω ηλικίας πχ αμφισβήτησαν τη μνήμη της. 

Παράλληλα έχουν καταγραφεί και περιπτώσεις όπου οι επαγγελματίες δεν αναγνώριζαν τα σημάδια βίας. Για παράδειγμα, οι σωματικές και ψυχικές επιπτώσεις της κακοποίησης στις ηλικιωμένες γυναίκες μπορεί να αποδίδονταν στη γήρανση. Επίσης τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν για την αξιολόγηση του κινδύνου συχνά απευθύνονται σε νεότερες γυναίκες και σε περιπτώσεις βίας από σύντροφο, έτσι δεν λάμβαναν υπόψη τους συγκεκριμένους παράγοντες κινδύνου που επηρεάζουν τις ηλικιωμένες και το ευρύτερο φάσμα των πιθανών δραστών. 

Σε αρκετές έρευνες οι ίδιες οι γυναίκες εξέφρασαν την επιθυμία για μεγαλύτερη κατανόηση από τους επαγγελματίες των αναγκών τους που σχετίζονται με την ευαλωτότητα, την εξάρτηση και την απώλεια ελέγχου. 

Ενδυνάμωση

Πολλές γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας, που υποστηρίζουμε, πιστεύουν ότι «είναι αργά για αλλαγή». Όμως η εμπειρία αποδεικνύει το αντίθετο. Η ύπαρξη ενός πλαισίου υποστήριξης με στοχευμένες υπηρεσίες, ομάδες ενδυνάμωσης και εκστρατείες ενημέρωσης φέρνει σημαντικά αποτελέσματα, ενεργοποιώντας τις γυναίκες να σπάσουν τον κύκλο της βίας, να διεκδικήσουν ασφάλεια και φροντίδα, και να ανακτήσουν τον έλεγχο της ζωής τους. 

Το Κέντρο Διοτίμα τα τελευταία χρόνια προσανατολίζεται σταθερά στην ανάπτυξη εξειδικευμένων υπηρεσιών και στοχευμένων δράσεων που θα ανταποκρίνονται στις ιδιαίτερες ανάγκες των ηλικιωμένων γυναικών. Σε αυτό το πλαίσιο,  υλοποιούμε το 2025 το πρόγραμμα VOICEOver55+ για την προώθηση της πρωτογενούς πρόληψης της ενδοοικογενειακής βίας σε αυτή την ηλικιακή ομάδα, που περιλαμβάνει: δημιουργία ομάδων ενδυνάμωσης γυναικών σε δήμους της Αττικής, εκπόνηση έρευνας, υλοποίηση καμπάνιας και διοργάνωση διαδραστικών εργαστηρίων για bystanders. Η συνέχιση και επέκταση των δράσεων αυτών έχει εξαιρετική σημασία.

*Το έργο “VoiceOver 55+”υλοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος PREVENT, με φορέα υλοποίησης το Κέντρο Διοτίμα. Το έργο “Preventing gender-based violence and violence against children” (PREVENT) έχει ως στόχο την πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης βίας και της βίας κατά των παιδιών, μέσω της στήριξης οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών (ΟΚοιΠ) στην Ελλάδα και την Κύπρο που δραστηριοποιούνται σε αυτούς τους τομείς, καθώς και της ενίσχυσης των γνώσεων, των ικανοτήτων και της βιωσιμότητάς τους. Το PREVENT συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή ‘Ένωση μέσω του προγράμματος Citizens, Equality, Rights and Values (CERV), το Ίδρυμα Μποδοσάκη και το Κέντρο Στήριξης ΜΚΟ με συνολικό ποσό επιχορήγησης €2,3 εκ. Συντονιστής του PREVENT είναι το Ίδρυμα Μποδοσάκη (Ελλάδα), σε σύμπραξη με το Κέντρο Στήριξης ΜΚΟ (Κύπρος).

Με τη χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι απόψεις και οι γνώμες που διατυπώνονται εκφράζουν αποκλειστικά τις απόψεις των συντακτών και δεν αντιπροσωπεύουν κατ’ ανάγκη τις απόψεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του Ιδρύματος Μποδοσάκη ή του Κέντρου Στήριξης ΜΚΟ. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Ίδρυμα Μποδοσάκη και το Κέντρο Στήριξης ΜΚΟ δεν μπορούν να θεωρηθούν υπεύθυνοι για τις εκφραζόμενες απόψεις.