Η υπεύθυνη επικοινωνίας του Κέντρου Διοτίμα, Νατάσα Κεφαλληνού, συμμετείχε στη συζήτηση «Εσύ κάνεις like στον σεξισμό; – Η έμφυλη βία στη δημόσια σφαίρα και στα social media» στις 28 Σεπτεμβρίου 2019.

Η εισήγηση της εστίασε στις προσλήψεις του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας και του καθημερινού σεξισμού, όπως αυτές αποτυπώθηκαν στα σχόλια χρηστριών/ων του facebook κάτω από τα videos της καμπάνιας του Κέντρου Διοτίμα «Don’t Skip».

Διαβάστε ολόκληρη την εισήγηση παρακάτω:

Με τις λέξεις των χρηστών

«Ποιες είναι οι κοινωνικές αντιλήψεις, που επικρατούν στην Ελλάδα του 21ου αιώνα, γύρω από το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας αλλά και του σεξισμού; Θα προσπαθήσουμε να δώσουμε κάποιες πρώτες απαντήσεις με τις λέξεις των ίδιων των χρηστών/τριων των social media, έτσι όπως αποτυπώθηκαν σε σχόλια κάτω από τα viral βίντεο της καμπάνιας ”Don’t Skip” .

Η ψηφιακή καμπάνια που υλοποιήσαμε περιλάμβανε 30 posters και 4 spots.

Στόχοι της ήταν: να δώσουμε ορατότητα σε ένα καθημερινό, παγκόσμιο φαινόμενο, που πλήττει στη συντριπτική πλειοψηφία γυναίκες, νεαρά κορίτσια και ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Να μάθουμε να αναγνωρίζουμε την έμφυλη βία σε όλες της τις μορφές. Να συμβάλουμε στη διαμόρφωση συλλογικής κουλτούρας μηδενικής ανοχής, απευθυνόμενες στον κοινωνικό περίγυρο των επιζωσών: τους/τις φίλοι, τους γείτονες, τους συγγενείς.

Ο μετασχηματισμός αυτής της συλλογικής στάσης είναι για εμάς κρίσιμος γιατί συχνά τα θύματα λόγω του κοινωνικού στιγματισμού/απομόνωσης παραμένουν σε κακοποιητικές σχέσεις και έτσι ένα σοβαρότατο κοινωνικό φαινόμενο συγκαλύπτεται και μένει ατιμώρητο.

Άνθιση των φεμινισμών

Η καμπάνια ”Don’t skip” είχε ιδιαίτερα μεγάλη ανταπόκριση και το βίντεο με πρωταγωνιστή τον Ερρίκο Λίτσης που υποδύεται έναν κακοποιητή έγινε viral, με 1,25 εκατ. views. Το βίντεο «Καθημερινός σεξισμός» συγκέντρωσε επίσης πάνω από 367 χιλ. views.

Αυτή την ανταπόκριση δεν πρέπει να τη δούμε ξέχωρα από το περιβάλλον μέσα στο οποίο συντελέστηκε. Οι φεμινισμοί βρίσκονται στο προσκήνιο παγκοσμίως, από το #Metoo μέχρι τις κινητοποιήσεις για την αγέλη των Λύκων στην Ισπανία, από τις μαζικές πορείες για τη γυναικοκτονία της Ελένης Τοπαλούδη μέχρι τις κινητοποιήσεις για τη νομιμοποίηση της άμβλωσης στην Ιρλανδία. Την τελευταία πενταετία τα φεμινιστικά κινήματα βγαίνουν διεκδικητικά στο προσκήνιο, τοποθετώντας ως πρώτη προτεραιότητα στην ατζέντα τους την έμφυλη βία.

Έτσι πλέον στο δημόσιο χώρο, τόσο στα συστημικά ΜΜΕ όσο και στη δημόσια σφαίρα του διαδικτύου, ζητήματα έμφυλης βίας αποκτούν έντονη ορατότητα.

Μέσα σε αυτό το ευνοϊκό περιβάλλον, η ψηφιακή καμπάνια ”Don’t Skip΄΄ κατόρθωσε να κάνει θόρυβο στη σοσιαλμιντιακή σφαίρα. Μάλιστα το γεγονός ότι η καμπάνια ήταν αποκλειστικά ψηφιακή, έδωσε τη δυνατότητα στους χρήστες και χρήστριες, να πάρουν θέση, να εκφράσουν τις ατομικές τους απόψεις και αντιλήψεις, να παράγουν λόγο και αντίλογο γύρω από το φαινόμενο της έμφυλης βίας αλλά και του σεξισμού.

Μην το προσπερνάς

Το βίντεο για την ενδοοικογενειακή βία προκάλεσε τις αντιδράσεις κατά κύριο λόγο γυναικών, που ανήκουν στο ηλικιακό φάσμα από 35-55 ετών. Λόγια επιβράβευσης και χιλιάδες shares, καταδεικνύουν ότι εκείνες ήταν που ανέλαβαν να διαδώσουν το μήνυμα ενάντια στην ενδοοικογενειακή βία. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει μια: «Το αναδημοσιεύω για να το δουν πολλές γυναίκες!».

Από τα εκατοντάδες σχόλια χρηστριών κάτω από το βίντεο, γίνεται σαφές ότι η ενδοοικογενειακή βία είναι ένα φαινόμενο γνώριμο, οικείο και καθημερινό για τις περισσότερες γυναίκες :«Πόσο αληθινό το βίντεο. Πίσω από πόσες κλειστές πόρτες συμβαίνει». Αν και η γυναίκα στο βίντεο είναι αθέατη, οι χρήστριες την αναγνωρίζουν: «Μπορεί να είναι η φίλη, η αδερφή, η γειτόνισσα…» λένε, μπορεί να είναι και οι ίδιες.

Σταδιακά κάτω από το post διαμορφώθηκε ένας χώρος στον οποίο οι γυναίκες μπορούσαν να συν-ομιλήσουν, να καταθέσουν τα συναισθήματα τους, να μιλήσουν ανοιχτά για το βίωμα τους.
Πολλές αναφέρθηκαν στο φόβο, το θυμό, τη θλίψη που ένιωθαν μέσα σε μια κακοποιητική σχέση· τη ματαίωση τους, όταν κατέφυγαν σε φίλους και συγγενείς και αντιμετώπισαν επιφυλακτικότητα και έλλειψη κατανόησης· την οργή τους όταν απευθύνθηκαν στις Αρχές που δεν τις προστάτευσαν.

Κάποιες μάλιστα δεν δίστασαν να γράψουν τη δική τους ιστορία, σπάζοντας τη σιωπή που περιβάλλει την εμπειρία της ενδοοικογενειακής βίας: «Έχετε πάει στη δουλειά Ιούλιο μήνα με σακάκι για να κρύψετε τις μελανιές; Ο φόβος κάνει τη γυναίκα να σιωπά, να δέχεται κάθε είδους βία νιώθοντας υπεύθυνη για αυτά που βιώνει και αδύναμη να ελευθερωθεί» γράφει μια από αυτές.

Πολλές μάλιστα θαρραλέες επιζώσες που ξέφυγαν από την κακοποιητική σχέση έστειλαν μηνύματα ενδυνάμωσης, ενθαρρύνοντας με το δικό τους παράδειγμα τις γυναίκες που ζουν αντίστοιχες καταστάσεις. «Το έζησα, το βίωσα, έφυγα και γλύτωσα. Κι εσύ μπορείς. Δεν σου αξίζει. Φύγε. Δεν είσαι κτήμα κανενός».

Έτσι κάτω από το βίντεο στήθηκε ένα γαϊτανάκι με μαρτυρίες, μηνύματα ενδυνάμωσης επιζωσών, λόγια επιβράβευσης άλλων γυναικών, παροτρύνσεις για καταγγελία των περιστατικών και στήριξης των κακοποιημένων γυναικών – διαμορφώνοντας μια εύθραυστη κοινότητα υποκειμένων που ανταλλάσσουν τις εμπειρίες, τις καταπιέσεις αλλά και τις προσπάθειες χειραφέτησης τους: «Νομίζω είναι καιρός να πάψουμε να κατηγορούμε η μία την άλλη. Μόνο να στηρίζουμε και να κατανοούμε τη θέση μας» θα αναφέρει μια γυναίκα.

Σεξιστικά σχόλια

Στην αντίπερα όχθη, δεν έλειψαν σχόλια που δικαιολογούσαν τη βία: «Σπανίζουν δυστυχώς τέτοιοι πραγματικοί άντρες, γνήσια αρσενικά», «Με μια μαντήλα θα λυθούν όλα» ή «Ο άντρας είναι πλέον αυτός που δέχεται βία. Πληρώνει διατροφές για να πηγαίνει η κυρία στα μπουζούκια με τζιπάρες και ταξιδάκια. Ο άντρας τρώει το ξύλο».

Η άρνηση των λόγων και των βιωμάτων των γυναικών σε αυτές τις τοποθετήσεις είναι ξεκάθαρη. Αποτυπώνεται δε και από την επιθετική εκφορά των σχολίων. Σε αυτές τις απόψεις η πραγματικότητα αγνοείται και αντιστρέφεται, αφήνοντας να διαφανεί μια κάποια νοσταλγία για τις εποχές που οι άντρες «είχαν τον τελευταίο λόγο», όπως αναφέρει ένας χρήστης, και «η γυναίκα ήταν κτήμα τους» – άρα μπορούσαν να της επιβληθούν, ακόμη και με τη βία.

Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι τα σχόλια αυτά ήταν μεμονωμένα. Επιπλέον ισχυρός ήταν ο αντίλογος των χρηστριών. Πιθανώς η καθαρότητα του μηνύματος, η κυνική ερμηνεία του Ε. Λίτση, το σοκ που προκαλεί το βίντεο, δεν άφησαν χώρο για τη διατύπωση ακραίων σεξιστικών απόψεων που δικαιολογούν τους κακοποιητές και καταφέρονται εναντίον των θυμάτων, όπως έχουμε δει πολλές φορές στον κόσμο των social media.

Στερεοτυπικές αντιλήψεις

Στα σχόλια αναδείχθηκαν και διάφοροι κοινωνικοί μύθοι που περιβάλλουν την ενδοοικογενειακή βία, συσκοτίζοντας τη φύση του φαινομένου: Έτσι δεν ήταν λίγοι οι χρήστες που θεωρούν ότι η ενδοοικογενειακή βία αφορά παλαιότερες εποχές, άλλες χώρες, άτομα με διαφορετικές πολιτισμικές καταβολές. «Αναρωτιέμαι αν συμβαίνει ακόμα στην εποχή μας» αναφέρει ένας χρήστης.

Στα σχόλια αυτά αγνοείται πλήρως ότι η ενδοοικογενειακή βία αποτελεί τραυματική καθημερινότητα για εκατομμύρια γυναίκες στο σύγχρονο κόσμο αλλά και στη χώρα μας, όπως άλλωστε μαρτυρούν και τα ερευνητικά δεδομένα, που επιβεβαιώνουν ότι 1 στις 4 γυναίκες στην ΕΕ, έχει βιώσει ενδοοικογενειακή βία (FRA 2014).

Μια ακόμη στρεβλή αντίληψη που αναπαράγεται συχνά στα σχόλια, είναι ότι οι γυναίκες δεν φεύγουν και δεν καταγγέλλουν τη βία, από προσωπική επιλογή ή/και αδυναμία – και άρα είναι συνυπεύθυνες. «Όποια γυναίκα το επιτρέπει είναι άξια της μοίρας της» γράφει μια χρήστρια.

Ο βολικός αυτός «μύθος» παραβλέπει τις ψυχολογικές επιπτώσεις της χρόνιας κακοποίησης, που λειτουργούν παραλυτικά για το θύμα. Αποκρύπτει και αγνοεί τους οικονομικούς, πολιτισμικούς, κοινωνικούς παράγοντες και τις πολλαπλές εξαρτήσεις που λειτουργούν αποτρεπτικά σε κάθε σχέδιο διαφυγής. Εν τέλει δίνει άλλοθι στους δράστες και ενοχοποιεί τα θύματα.

Το πόσο εύκολα βγάζουμε από το κάδρο της ευθύνης τους δράστες γίνεται σαφές και από σχόλια του τύπου: «ποιος ευθύνεται για αυτούς τους άνδρες; οι μανάδες που τους μεγαλώνουν».

Και όπως σωστά διαπιστώνει μια follower: «Ζούμε σε μια πατριαρχική κοινωνία που αθωώνει τον άντρα και δεν συγχωρεί τη γυναίκα».

Καθημερινός σεξισμός

Στο δεύτερο βίντεο για τον καθημερινό σεξισμό, ο διάλογος που αναπτύχθηκε από τις/τους χρήστριες/ες είχε διαφορετικά χαρακτηριστικά. Άλλωστε αυτές και αυτοί που συμμετείχαν αποτελούνταν από μια άλλη ηλικιακή ομάδα: ήταν κύριο λόγο από νέες και νέους, μεταξύ 18-30 ετών.

Πρόθεση μας ήταν μέσα από το βίντεο να καυτηριάζουμε παρενοχλητικές, παραβιαστικές, σεξιστικές συμπεριφορές που βιώνουν καθημερινά οι γυναίκες στο δημόσιο χώρο, δηλώνοντας ηχηρά «Φτάνει πια»!

Το μήνυμα αλλά και τα μέσα που χρησιμοποιήσαμε προκάλεσαν έντονες αντιπαραθέσεις. Τη σκυτάλη στον αριθμό των σχολίων παίρνουν εδώ οι χρήστες. Σεξιστικός λόγος, slut shaming, victim blaming, mansplaining διατρέχουν τα περισσότερα σχόλια τους.

Ωστόσο οι λόγοι αυτοί δεν μένουν αναπάντητοι. Κυρίως νέες χρήστριες αντεπιτίθενται, υπερασπίζονται τα βιώματα τους, τις αρνήσεις τους, με αποτέλεσμα να στοχοποιούνται και οι ίδιες. Σε αυτό το ολοζώντανο debate, από το οποίο αποκλειστήκαν μόνο τα ακραία κακοποιητικά σχόλια, ακόμα και ο ίδιος ο φορέας μπήκε το στόχαστρο.

Ανομολόγητες «ταυτίσεις»

Τι είναι όμως αυτό που προκάλεσε τέτοια αντίδραση; Σε πολλά σχόλια οι χρήστες διαρρηγνύουν τα ιμάτια τους ότι το βίντεο είναι «υπερβολικό», και «γελοιοποιεί τους άντρες»: «Κανείς δεν κάνει πλέον τέτοιο καμάκι» ή «θυμίζει βιντεοταινία του ’80» ανέφεραν.

Η κριτική στα εκφραστικά μέσα θα ήταν κατανοητή και χρήσιμη – μάλιστα έγινε και από γυναίκες με φεμινιστικές προσλαμβάνουσες. Θα μπορούσε μάλιστα και να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι το βίντεο δεν άγγιξε ένα σημαντικό μέρος από το target group στο οποίο απευθυνθήκαμε, γιατί ο κεντρικός ήρωας παραπέμπει σε μια cult φιγούρα, παρωχημένη, μη πραγματική-μη καθημερινή.

Ωστόσο ο μεγάλος αριθμός των σχολίων των χρηστών, η σφοδρότητα και επιθετικότητα τους, η επιμονή των σχολιαστών, μας έδωσαν την αίσθηση ότι τελικά υπήρξαν ανομολόγητες «ταυτίσεις». Μήπως, οι νεαροί χρήστες είδαν, σε αυτή την ομολογουμένως καρικατούρα τοξικής αρρενωπότητας, δικές τους συμπεριφορές; Μοιάζει σαν να ένιωσαν απειλούμενοι, σαν να απειλείται το προνόμιο τους, το προνόμιο να έχουν λόγο και έλεγχο στα σώματα και τις ζωές των γυναικών. Προνόμιο εμπεδωμένο στο πλαίσιο μιας πατριαρχικής κοινωνίας.

Αντρικό προνόμιο

Έτσι, για άλλη μια φορά ακούσαμε ότι «σεξισμό βιώνουν πλέον οι άντρες». Μάλιστα κάποιος μας πληροφόρησε ότι «τα πρωτεία του σεξισμού τα κρατούν οι σημερινές γυναίκες ιδιαίτερα οι Ελληνίδες» γιατί ασχολούνται με την εξωτερική τους εμφάνιση!

Φυσικά θα μπορούσε να πει κανείς ότι αυτή η επιχειρηματολογία οφείλεται στη μη εμπέδωση του όρου, ενός όρου που χρησιμοποιείται για να περιγράψει «το σύνολο θεσμών, αλλά και ατομικών ή συλλογικών συμπεριφορών, που εκφράζουν, διαιωνίζουν και νομιμοποιούν την κυριαρχία των ανδρών σε βάρος των γυναικών και όσων δεν υιοθετούν την κυρίαρχη αρρενωπότητα». Είναι όμως άγνοια της έννοιας ή διαστροφή της πραγματικότητας με στόχο την περιφρούρηση του αντρικού προνομίου;

Τα «σεντόνια» των χρηστών που προσπαθούν να μας εξηγήσουν τι είναι σεξισμός· Οι υπεροπτικές «προτροπές» στις χρήστριες αλλά και το φορέα να μην μπλέκουμε τα όρια «μεταξύ υγιούς φλερτ και σεξισμού», «μεταξύ σεξισμού και σεξουαλικής παρενόχλησης», γιατί αυτά τα όρια είναι «δυσδιάκριτα και υποκειμενικά» και αν συνεχίσουμε έτσι «Θα γυρίσουμε στην εποχή των προξενιών» – δεν αφήνουν χώρο για παρερμηνείες:

Mansplaining

Το mansplaining εδώ είναι κυρίαρχο. Μάλιστα ένας χρήστης εξηγεί στις υπόλοιπες πως «μια γυναίκα που γίνεται αποδέκτης θετικών σχολίων όσων αναφορά την εξωτερική της εμφάνιση είναι κάτι που την ικανοποιεί». Για να λάβει την απάντηση: «Μια γυναίκα που αντικειμενοποιείτε και ακούει χυδαία σχόλια από το κάθε άκυρο άγνωστο τρεις φορές τη μέρα, κάθε μέρα, ΔΕΝ την ικανοποιεί αντίθετα την ΕΝΟΧΛΕΙ και τη γεμίζει θυμό και της περιορίζει την ελευθερία κινήσεων και αν περπατάει μόνη της κάπου απόμερα, της δημιουργεί φόβο».

Τι κι αν οι χρήστριες επιμένουν με κάθε τρόπο και σε κάθε τόνο, τι αν να επιβεβαιώνουν ότι έχουν αντίστοιχες εμπειρίες και ότι «στο βίντεο μέσα σε λίγα λεπτά αναφέρονται όλες οι ατάκες που μπορεί να ακούσει μια γυναίκα σε ένα μπαρ», πάντα κάποιος χρήστης έρχεται να τους πει ότι «μπερδεύτηκαν», κάτι δεν κατάλαβαν καλά. Όπως διαπιστώνει και μια χρήστρια με πικρή ειρωνεία: «το πρώτο πράγμα που χρειαζόταν σε ένα σποτ κατά του σεξισμού είναι μερικοί άνδρες να μας εξηγήσουν γιατί είναι λάθος».

Μάλιστα όταν οι χρήστριες ανταπαντούν, τότε μπαίνει στη συζήτηση μια ξεκάθαρα πλέον διατυπωμένη μισογύνικη ρητορική: «Κοιτάξτε τι έχετε κάνει εσείς για να σας φέρονται έτσι», «πως σκέφτεστε, που μιλάτε, που αντιδράτε, γενικά το φέρσιμο». «Κοιτάξτε τις παρέες σας μην κάνετε το ίδιο λάθος με την Ελένη Τοπαλούδη –που βιάστηκε και δολοφονήθηκε- επειδή “συγχρωτίζονταν με επικίνδυνους ανθρώπους”».

«Κοιτάξτε πως ντύνεστε γιατί αν ντύνεστε προκλητικά με ντεκολτέ μέχρι τον αφαλό και μίνι μέχρι το εσώρουχο», «με σκοπό αποκλειστικά και μόνο να ερεθίσετε» είναι λογικό οι άντρες να παραβιάζουν το χώρο σας και αν μην ακούνε τις αρνήσεις σας.

Άλλωστε, όπως συμπληρώνει κάποιος άλλος, όταν οι γυναίκες βγαίνουν στα μπαρ ντυμένες έτσι «δεν πηγαίνουν για να κάνουν παρεούλα με φιλεναδίτσες πηγαίνουν για να συναντήσουν ΑΝΤΡΕΣ». Και αφού βγαίνουν και θέλουν να είναι «σέξι και προκλητικές» ότι και να λένε δεν παίζει ρόλο. Το Όχι τους δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό. Η «συναίνεση τους δε είναι μια κενολογία», μια επικίνδυνη επιδίωξη που θα οδηγήσει «σε καταγγελίες με σκοπό τον εκβιασμό».

Πούρος μισογυνισμός

Σε αυτή τη θάλασσα μισογυνικών σχολίων, η όποια κριτική στη διάχυτη σεξιστική κουλτούρα γίνεται στόχος. Για αυτό και όσες γυναίκες στάθηκαν κριτικά στο slut shaming, το victim blaming και την αναπαραγωγή της κουλτούρα του βιασμού στα σχόλια των χρηστών χαρακτηρίστηκαν «ξινές όπως οι κοπελίτσες του βίντεο που βλέπουν παντού σεξισμό», και σίγουρα «θα χρειαστούν τη Βασιλειάδου να τις παντρέψει με προξενιό».

Οι δε φεμινίστριες –όπως αυτές που κάνουν τέτοιες καμπάνιες- θεωρήθηκαν συλλήβδην «μίσανδρες» και δέχτηκαν τα πιο έντονα πυρά. «Σβησμένα καρβουνάκια, νευρωτικές αποξηραμένες μεσήλικες με κατεστραμμένη προσωπική ζωή συχνά συντηρούμενες με ψυχοφάρμακα» τις χαρακτήρισε ένας χρήστης, κάνοντας σαφές ότι σε μια κοινωνία σεξιστική οι θηλυκότητες που αγωνίζονται για τα δικαιώματα τους δεν μπορεί παρά να λοιδορούνται.

Τελικά όπως διαπιστώνει και μια φεμινίστρια που πήρε μέρος στο διάλογο, παρόλη την κριτική της στο βίντεο «Κλείνοντας γράφω και ταυτόχρονα διαβάζω κάτι σχόλια εδώ και έχω φρικάρει. Τελικά και αυτό το βιντεάκι χρειάζεται».