Παρακάτω μπορείτε να διαβάσετε το πρώτο μέρος της εισήγησης της Μαρίας Λιάπη (κοινωνιολόγος- ερευνήτρια, επιστημονικά υπεύθυνη του Κέντρου Διοτίμα)  με τίτλο «Ενδοοικογενειακή βία ή όσα επιμένουμε να μην (ανα)γνωρίζουμε»,  με αφορμή τη συμμετοχή της στο 8ο Ψυχοφαρμακολογικό Συνέδριο, σε διοργάνωση της Ελληνική Ψυχιατρικής Εταιρείας, τον Νοέμβριο 2021.

“Μόνον εάν προσπαθήσουμε να ακούσουμε

χωρίς να επισκιάζουμε την Άλλη με τη δική μας κατανόηση (δηλαδή με την

ψευδαίσθηση της ενσυναίσθησης) μπορούμε να φανούμε πραγματικά χρήσιμοι

ως «μάρτυρες». Αντί για τον ρόλο του Περσέα που χρησιμοποιεί την ασπίδα/

καθρέπτη για να αποκεφαλίσει το τέρας, να τη χρησιμοποιήσουμε για να

πλησιάσουμε κοντά ώστε να ακούσουμε –χωρίς να κοιτάμε κατάματα–

την ιστορία της.”

Θέματα ορισμών

Η ενδο-οικογενειακή/ενδο-συντροφική βία μεταξύ  νυν ή πρώην συντρόφων αφορά σε πολλές μορφές βίας όπως ψυχολογική/συναισθηματική, λεκτική, φυσική, σεξουαλική βία/βιασμός, οικονομική βία/αποστέρηση, έλεγχος/παρακολούθηση, επιβαλλόμενο αίσθημα, τακτικές ελέγχου της σχέσης, εκφοβισμό.

Είναι τη δεκαετία του ’70 και πολύ αργότερα στη χώρα μας, όταν άρχισε να γίνεται σταδιακά ορατό ως ένα εκτεταμένο κοινωνικό πρόβλημα, που δεν μπορεί να ερμηνευτεί μόνο ως αποτέλεσμα ψυχολογικών ή οικονομικών παραγόντων.

Με μεγάλη καθυστέρηση υλοποιούνται οι πρώτες σχετικές έρευνες στην Ελλάδα και μόλις το 2006  γίνονται σημαντικές αλλαγές στο νομοθετικό / θεσμικό πλαίσιο με τη δημιουργία των δομών υποστήριξης των κακοποιημένων γυναικών.

Οι κοινωνικές αυτές εξελίξεις υπήρξαν αναμφίβολα το αποτέλεσμα των αγώνων των γυναικών, που διεκδίκησαν την ορατότητα του φαινομένου, τις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις και την αλλαγή κουλτούρας, και είναι η  εμπειρία και οι κινηματικές πρακτικές  που έχουν αφήσει το αποτύπωμα τους στις κρατικές  δομές/υπηρεσίες.

Το εμβληματικό σύνθημα και η ανάλυση σχετικά με την αναγνώριση ότι το προσωπικό είναι πολιτικό πολιτικοποίησε τις προσωπικές σχέσεις, τη σεξουαλικότητα και την έννοια της σφαίρας του ιδιωτικού και εν προκειμένω του άβατου της οικογένειας σπάζοντας την αποσιώπηση της βίας και καταπίεσης των γυναικών που την περιέβαλε.

Σήμερα ζούμε πάλι μια νέα περίοδο έντονων φεμινιστικών διεκδικήσεων με νέες αφηγήσεις και αιτήματα για περισσότερη κοινωνική ευαισθητοποίηση και λογοδοσία, για υπευθυνοποίηση των θεσμών και την ανάγκη συλλογικής ενδυνάμωσης και αλληλεγγύης.

Σχέσεις και κουλτούρα εξουσίας

Αξιοποιώντας παράλληλα με τις πολλαπλές φεμινιστικές αναλύσεις, τη  φαινομενολογία και την κοινωνιολογία του κοινωνικού φύλου καθώς και την μεταδομιστική έννοια της εξουσίας, διαθέτουμε σημαντικά εργαλεία για να αναλύσουμε και να κατανοήσουμε το νόημα, το πλαίσιο και τις επιπτώσεις της έμφυλης βίας, τους τρόπους  με τους οποίους το φύλο και η σεξουαλικότητα είναι συγκροτητικά των δυναμικών που αναπτύσσονται στο πλαίσιο της ενδοοικογενειακής έμφυλης βίας, και όχι το αποτέλεσμα τους.

Να αναγνωρίσουμε τους τρόπους που οι διαφορετικές συναρθρώσεις της θηλυκότητας και της αρρενωπότητας μας δίνουν πληροφορίες για το πως ξεδιπλώνεται και βιώνεται η βία σε ατομικό, σχεσιακό και δομικό/θεσμικό  επίπεδο.

Με δύο λόγια η ενδο-συντροφική βία δεν αφορά άνδρες και γυναίκες αφορά εξουσιαστικές δομές, σχέσεις και κουλτούρα εξουσίας.

Αξιοποιώντας την ανάλυση της εξουσίας του Φουκώ  η φεμινιστική θεωρία  προχώρησε πέρα από την ανάλυση μιας «από πάνω προς τα κάτω άσκησης της πατριαρχικής εξουσίας» και έχει συμπεριλάβει και άλλες μορφές της όπως αυτές που συνυφαίνονται μέσα από ένα πλέγμα εξουσιαστικών Λόγων, τις λογοθετικές μορφές εξουσίας, τα εξουσιαστικά συστήματα επιστημικής γνώσης και επιστημολογιών.

Δίπολα και νοηματοδοτήσεις

Ας σκεφτούμε για λίγο το εξής: τους τρόπους που λειτουργούν τα δίπολα διερευνώντας παράλληλα τα αποτελέσματα αυτής της διπολικότητας π.χ. άνδρας/ γυναίκα, ετεροφυλόφιλος/ομοφυλόφιλος, λευκός/μαύρος, κοκ.

Πρόκειται για κατηγοριοποιήσεις οι οποίες είναι εσωτερικά ασταθείς εξαιτίας ακριβώς της εξάρτησης των δεύτερων για τον ορισμό των πρώτων, δίπολα τα οποία έχουν νοηματοδοτηθεί και ως  συμμετρικά ή συμπληρωματικά ιδιαίτερα για τους άνδρες/γυναίκες.

Αρκεί ωστόσο να ρίξουμε μια προσεκτική ματιά σε όλα τα επίπεδα οργάνωσης της ζωής μας για να  καταλάβουμε ότι πρόκειται για μια προφανή και σκοπούμενη αποσιώπηση των εξουσιαστικών σχέσεων που τα οργανώνουν.

Επιστρέφοντας στον Φουκώ, η εξουσία λειτουργεί στο πεδίο των σχέσεων.

Τα άτομα στη βάση της κοινωνικής τους τοποθέτησης χρησιμοποιούν τακτικές και στρατηγικές που τους είναι διαθέσιμες για να διαπραγματευτούν τις δυναμικές εξουσίας και να πραγματώσουν την αντίστασή τους στις κυριαρχικές μορφές εξουσίας.

Αυτή η προσέγγιση μας βοηθάει να δούμε την εξουσία των ανδρών όχι ως μια στατική μορφή –εξετάζοντάς την μόνο στο πλαίσιο της ενδοσυντροφικής  βίας– αλλά  και σε  άλλες μορφές σχέσεων γενικότερα.

Πρέπει να εξετάσουμε και άλλες συν-συγκροτητικές ταυτοτικές κατηγορίες όπως ο σεξισμός, η ομοφοβία, ο ρατσισμός ή ο ταξισμός ώστε να εμβαθύνουμε στο πώς ενεργοποιούνται και διαπλέκονται στην άσκηση βίας κατά τη διαχείριση των σχεσιακών συγκρούσεων.

Έτσι μπορούμε να εξετάσουμε όχι μόνο τα προσωπικά κίνητρα κάθε θύτη/κακοποιητή,  αλλά και τους τρόπους που η κοινωνία  δημιουργεί κοινωνικές ανισότητες σε ατομικό και ομαδικό επίπεδο.

Η αναγνώριση της επίδρασης των κοινωνικών δομών στην βιωμένη εμπειρία των ατόμων δεν πρέπει να μας κάνει να αγνοούμε την  εμπρόθετη δράση των υποκειμένων.

Διαφορετικά κινδυνεύουμε το ερμηνευτικό μας πλαίσιο να αναπαράγει με τη σειρά του ένα νέο διπολισμό μεταξύ πάντοτε και ήδη ισχυρών δυνητικά  επιθετικών ανδρών και πάντοτε και ήδη παθητικών θυμάτων γυναικών.

Η κεντρικότητας του φύλου

Η έννοια του βιολογικού φύλου χρησιμοποιείται ως καθοριστικός παράγοντας για την κατάταξη ατόμων ως θηλυκά και αρσενικά.

Η κατηγορία του φύλου (sex category) δημιουργείται  μέσω της προβολής των κριτηρίων/χαρακτηριστικών του βιολογικού φύλου αλλά στην καθημερινή ζωή η κατηγοριοποίηση αυτή εδραιώνεται και διαιωνίζεται μέσω κοινωνικά απαιτούμενων προσδιοριστικών /ταυτοποιητικών σημάνσεων τέτοιων που καταδεικνύουν τη συμμετοχή/συμπερίληψη  ενός προσώπου στη μία ή την άλλη κατηγορία.

Επομένως, ένα υποκείμενο μπορεί να συνδέεται με μια  συγκεκριμένη κατηγορία  φύλου χωρίς να πληροί τα κριτήρια αυτού του βιολογικού φύλου.

Προσεγγίζοντας τις αρρενωπότητες και τις θηλυκότητες μέσα από την οπτική του κοινωνικού φύλου (gender) αποδομούνται οι ιστορικά διαμορφωμένες ουσιοκρατικές διαφορές μεταξύ αρσενικών και θηλυκών, προσχωρώντας  έτσι σε μια πιο ρευστή κατανόηση του φύλου και ανοίγοντας τη σκέψη μας στο  ότι αρσενικά και θηλυκά μπορεί να ενσωματώσουν αρρενωπότητες και θηλυκότητες σε διαφορετικό βαθμό.

Καθώς ωστόσο, η ετεροσεξουαλική επιθυμία σημασιοδοτεί τη διαφορά και τη συμπληρωματικότητα ως κυρίαρχα αφηγήματα, η πολιτισμική συγκρότηση των ενσώματων σεξουαλικών σχέσεων, μαζί με άλλα χαρακτηριστικά της αρρενωπότητας και της θηλυκότητας, προσδιορίζει μια φυσικοποιημένη αρσενική σεξουαλικότητα ως φυσικά κυρίαρχη σε σχέση με τη θηλυκή που χαρακτηρίζεται από συμμόρφωση, αδυναμία άσκησης βίας, φυσική ευαλωτότητα και θέση σεξουαλικού αντικείμενου της αρρενωπότητας.

Κοινωνικό φύλο

Η ηγεμονική αρρενωπότητα εγκαθιδρύει το προνομιακό της στάτους που διαιωνίζεται μέσω της θέσπισης ενός  πολιτισμικού ιδεώδους και ενός apparat του κοινωνικού φύλου που αποτελείται από ένα σύνολο θεσμικών, ψυχολογικών, φαντασιακών και λογοθετικών πρακτικών και λόγων εξουσίας  π.χ. θρησκευτικές θεο-λογίες, απεικονίσεις και μηνύματα που επικοινωνούνται μέσω των μίντια, των κρατικών πολιτικών κ.α. που αποδίδει ξανά και ξανά κανόνες σε σώματα, τα οργανώνει κοινωνικά, νοηματοδοτεί τις ενσώματες βιωμένες εμπειρίες μας,  τις προσωπικές μας σχέσεις /οικειότητας και την απόλαυση, αλλά και τα εμψυχώνει σε κατευθύνσεις κόντρα σε αυτούς τους κανόνες.

Την ίδια ώρα, κανένας από εμάς δεν είναι ολοκληρωτικά καθορισμένος από τις πολιτισμικές νόρμες. Το φύλο γίνεται ένα θέμα διαπραγμάτευσης, ένας αγώνας, ένας τρόπος να συνδιαλλαγούμε με τους ιστορικούς περιορισμούς και να διαμορφώσουμε νέες πραγματικότητες.

Δεν το επιλέγουμε ακριβώς  και δεν μας επιβάλλεται ακριβώς. Αλλά η κοινωνική πραγματικότητα μπορεί και συνήθως αλλάζει. Επομένως το ιστορικό νόημα του κοινωνικού φύλου μπορεί να αλλάξει καθώς οι κανόνες επανεργοποιούνται, απορρίπτονται ή επαναδημιουργούνται.

Η σημασία της διαθεματικότητας

Η διαθεματικότητα, η θέση ότι διαφορετικές ταυτοτικές/θεσιακές  κατηγορίες (φυλή, τάξη, φύλο, σεξουαλικός προσανατολισμός, κλπ.) είναι διασυνδεδεμένες και διαπλέκονται μεταξύ τους, συνιστούν βασικούς μηχανισμούς κατανομής εξουσίας και πόρων, που μας προσδιορίζει τη διαθεσιμότητα, την πρόσβαση, και τη δυνατότητα αξιοποίησης πόρων από τα επιζώντα υποκείμενα και καθορίζουν την ευαλωτότητά τους, το agency, και την αποφυγή της θυματοποίησή τους.

Η διαθεματικότητα μας βοηθάει επίσης να κατανοήσουμε τους τρόπους που τα μέλη των θεσμών απόκρισης στην έμφυλη βία, όπως οι διάφοροι επαγγελματίες, δημόσιοι λειτουργοί  και ειδικοί προσδιορίζουν και προσλαμβάνουν την ταυτότητα των εξυπηρετούμενων ατόμων/πολιτών.

Αναφέρομαι στις προκαταλήψεις που είναι ενεργές και επενεργούν στο ίδιο το πεδίο κατά την αλληλεπίδραση επαγγελματιών με θύτες και θύματα σε ατομικό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο κοινότητας.

Έμφυλη βία – όψη της επιτέλεσης των έμφυλων ανισοτήτων

Η επιτέλεση του φύλου είναι μια αναπόφευκτη κοινωνική διαδικασία  στην οποία όλοι εμπλεκόμαστε σε όλες τις εποχές, το φύλο είναι μια ρουτίνα, μεθοδική και επαναλαμβανόμενη εκπλήρωση εγκιβωτισμένη μέσα στις καθημερινές μας διαδράσεις που μπορεί να περιγραφούν ως «κάνω το φύλο μου/doing gender».

Οι πεποιθήσεις μας για το φύλο συνιστούν πολιτισμικό κανόνα που κανονικοποιεί συμπεριφορές και ρυθμίζει τη συμμόρφωση με αυτές.

Στο πλαίσιο αυτό, και με δεδομένο ότι η άσκηση βίας δομείται ως ένδειξη αρρενωπότητας στην κουλτούρα μας, οι άνδρες επιτελούν τη βία ως μέσο για να επιδείξουν/σημάνουν την αρρενωπότητα και να δείξουν στους άλλους ότι είναι αληθινοί άνδρες ειδικότερα σε καταστάσεις όπου αμφισβητείται η αρρενωπότητά τους όπως για παράδειγμα όταν θεωρήσουν ότι οι γυναίκες/ σύντροφοι τους απειλούν την εξουσία τους ή το στάτους τους ή όταν χρησιμοποιούν τη βία ως εξισορρόπηση του γεγονότος ότι υπολείπονται από το έμφυλοποιημένο ιδεώδες  π.χ. του οικονομικά ανεξάρτητου/επιτυχημένου, του κουβαλητή κοκ (οι γυναίκες που είναι breadwinners είναι σε μεγαλύτερα ποσοστά θύματα), αυτού που παίρνει όλες τις αποφάσεις και έχει τον έλεγχο.

Αν και γυναίκες ή ΛΟΑΤΚΙ υποκείμενα ασκούν ενδοσυντροφική βία μήπως δεν μπορούμε να μιλάμε για έμφυλη βία;

Μια τέτοια διερώτηση εξετάζει  το φύλο από ατομική σκοπιά μόνο και αποτυγχάνει να εξετάσει τη σχέση μεταξύ ενδοσυντροφικής βίας και φύλου σε ένα διαδραστικό/σχεσιακό και δομικό/θεσμικό επίπεδο.

Ο ρητός ή άρρητος σεξισμός που υπάρχει σε όλους τους χώρους εργασίας καθιστά κυρίαρχο το ανδρικό στάτους στη δημόσια σφαίρα και το γυναικείο στάτους στην ιδιωτική ή σε φροντιστικούς ρόλους,  η απαξίωση  του επαγγελματικού στάτους των γυναικών όπως αποδεικνύεται από το μισθολογικό χάσμα, το φαινόμενο της  γυάλινης οροφή, το χαμηλό κύρος επαγγελμάτων που σε μεγάλα ποσοστά κάνουν οι γυναίκες και μια σειρά διακρίσεων και ανισοτήτων αποτελούν τα συμφραζόμενα μέσα στα οποία λαμβάνει χώρα η ενδοοικογενειακή βία.

Το φύλο διαπλέκεται με το εισόδημα, την εκπαίδευση, τη φυλή και τη σεξουαλικότητα και γενικότερα τις κοινωνικό-πολιτισμικές συνθήκες.

Έτσι θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε το γεγονός ότι πολλές γυναίκες αδυνατούν να εγκαταλείψουν τον κακοποιητή σύντροφο/σύζυγο καθώς φοβούνται για το πώς θα καταφέρουν να στηρίξουν οικονομικά τις εαυτές και τα παιδιά τους.

Οι ψυχολογικές και οικονομικές επιπτώσεις της χρόνιας κακοποίησης, που λειτουργούν παραλυτικά για το θύμα, επιδεινώνονται από την αποθάρρυνση από τις αστυνομικές αρχές, την ατιμωρησία, την  ανυπαρξία υποστηρικτικού πλαισίου.

Εδώ αξίζει να τονίσουμε ότι οι γυναικοκτονίες που έχουν διαπραχθεί (18 μέσα στο έτος 2021) αυξάνουν δραματικά το φόβο και τα θύματα βρίσκονται παγιδευμένα σε μια δύσκολη και άδηλη απόφαση για την ίδια τη ζωή τους!

Πώς μπορούμε να στηρίξουμε ένα θύμα όταν δεν διαθέτει πόρους και δεν μπορεί να εγκαταλείψει μια κακοποιητική σχέση, αν δεν σχεδιάσουμε και υλοποιήσουμε προγράμματα υποστήριξης για τις ανάγκες εξόδου από τον κύκλο της βίας;

Διάβασε το Β’ Μέρος εδώ

Διαβάστε & κατεβάστε ολόκληρη την εισήγηση